Шагай

Амьтны шаант ясны нарийн үзүүрт орших жижиг цул яс (зарим газар шаа гэдэг). Малын шагайн алц, таа, бөг, цөг гэсэн нэрийг манай ард түмэн хонь, морь, тэмээ, ямаа хэмээн нэрийдэж, үр хүүхдээ малд хайртай болгон хүмүүжүүлэхийн үүднээс шагай зориуд засч тоглоом болгон ашиглаж ирснээ оньсголсон байна.

Шагайн наадмын агуулга, төрөл хэлбэрийг илэрхийлсэн өвөрмөц үгээр монгол хэл баялаг. «Эрхийн чинээ биетэй Эрдэнийн дөрвөн талтай» хэмээн шагайг монгол ардын оньсогонд зүйрлэн өгүүлсэн бий. Шагайн наадам олон төрөл хэлбэртэй.

Тухайлбал: шагай харвах нь нум сумаар харвахын гэрийн сургууль юм. Шагайн таалцахыг тоо бодлогод суралцахын дасгал гэхэд болно.

-Аргай. Гөрөөс, үхэр мэтийн том ан амьтны шагайн нэр (үхрийн аргай).
-Аргалцаг. Төмөрлөгийн зүйлээр цутгаж хийсэн шагай.
- Халцмай. Алц туухайг нь билүүдсэн шагай.
-Туухай. Шагайны морин этгээд
- Цэг. Шагайны гэлрэгэн этгээд тал, бүг цэг няслах.
-Бөг. (бүг) Шагайны түрүүлгэн этгээд, зарим газар хонь, зарим газар ямаа ч гэдэг.
- Сах. Шагай харвах сум, голдуу шагайг нүхэлж тугалга цутгаж хийдэг.
-Шах. Шагай харвахад өөр өөрийн эзэлсэн тэмдэгт шагай.
-Сум тавих:. Сум харвах.
-Сум солих. (тэнэх) Байг онохгүй сум тэнэх.
-Сумаа угаах: Онохгүй алдах.
-Дуг буюу зурхай мөргөх: Урьд харвасан сумны оносон газарт дараа харвасан сум тусахыг.
-Дэвхлэх буюу сэнслэх: Тэмдэгт газраас сум давж тусах.
-Цөхлийтөх: Шагайг хуруугаар хавчиж алд босгон орхих.
-Шагайн тойром: Шагайчид цугларч наадам хийх газар (Энд тамхи татах, алцайж суух зэргийг цээрлэж, багийн ахлагч болон ахмад настанг гүнээ хүндэтгэж, тэдэнд захирагддаг журамтай).
-Шагай засах: Шагайг цэвэрлэж додомдох (мөлжих гэдэггүй).

Шагайн мэргэ
№   Морь   Хонь   Тэмээ   Ямаа               Тайлал
1.      4                                                       Дээд төлөг. Маш сайн
2.                    4                                         Хүссэн бүхэн өлзийтэй
3.                                  4                           Урт удаан өлзийтэй
4.                                               4              Бусдын гарт ужиг
5.      3           1                                          Хурдан ирэх очих
6.      3                          1                           Алсын аянд саадгүй
7.      3                                       1              Тэгш сайн
8.      2           1             1                           Баяртай сайн
9.      2           1                          1              Саадгүй сайн
10.    2                          1           1              Өлзийтэй сайн
11.    2           2                                          Алсын үйлс түргэн бүтнэ
12.    2                          2                           Үйлс бүтэмжтэй боловч тэмцэнэ
13.    2                                        2             Үйлс бүтэмжгүй хөөцөлдөх
14.    1           3                                          Өөрийн тал бат
15.    1                          3                           Урт удаан баяртай
16.    1                                        3             Цагаан хэл амтай
17.    1            1            2                           Үнэнд ойр талд хүсэх
18.    1            2            1                           Эд хүн, хэл ирэх
19.    1                          1            2             Анхны явдалд саадгүй зорино
20.    1            2                          1             Алс хэл сайн талдаа
21.    1                          2            1             Анхны явдал баяртай
22.    1            1            1            1            Тэргүүн төлөг маш сайн
23.                  1             2           1             Үйл бүтэмжтэй зүгээр
24.                  2             2                          Өөрийн талд боловч бэрх
25.                                 2            2            Хэрэг зориг бүтэх нь сайн
26.                  2             1            1            Бүтэмж шийдгүй хөөцөлд
27.                  1             1            2            Бусдын талд бат
28.                  3             1                          Бүтэмж муу
29.                                 1            3            Горьдлого муу
30.                  3                           1            Гадны хүн дийлнэ
31.                  2                           2            Алсуураa саадтай
32.                                  1           3            Үйлс бүтэмж муу