Монгол Улсын Төрийн шагналт, гавьяат багш, хэл шинжлэлийн ухааны доктор Ш.Чоймаа

Ш.Чоймаа: Монгол бичиг сэргэхэд үндэсний ухамсар л хэрэгтэй

- Хүүхдэд 13-аас дээш насанд нь гадаад хэлийг эзэмшүүлэх хэрэгтэй –  Ардчилсан хувьсагалын дараа үндэсний ухамсар сэргэж монгол бичиг, соёлоо сурах гэсэн иргэдийн идэвх зүтгэл эрчимжсэн билээ. Үндэсний бичиг үсгийг түгээн дэлгэрүүлэх үйлсэд үнэлж барашгүй хувь нэмэр оруулсан хүний нэг нь  Ш.Чоймаа багш юм. Монгол телевизээр хичээл зааж олны талархал хүлээж явсан төрийн соёрхолт, гавьяат багш доктор Ш.Чоймаа багштай ярилцлаа.

-Таныг цэнхэр дэлгэцнээ хи­чээл заадаг байхад, мон­гол  бичгээ сурах гэсэн иргэдийн хүсэл, эрмэлзлэл их байсан. Гэтэл иргэдийн энэ хүсэл юунаас болоод суларч явсаар 20 жилийг ардаа үдэх болов?

-Монгол бичгээр төрийн хэргийг хөтлөх тухай асуудал хэдэн эрдэмтний сэтгэлийн хөөрлийн асуудал төдий өн­гөцхөн зүйл биш л дээ. Мон­гол Улсын түүх, хэл соёл, угсаатны зүйг хадгалан үлдсэн 1500 жилийн өв, хүн төрөлхтний түүхэнд бүтээсэн оюуны соёлын салшгүй нэгэн  хэсэг нь монгол бичиг юм. Үндэсний сэргэн мандалтын салхи сэвэлзсэн ардчилсан хувьсгалын дараа 1991 оны тавдугаар сарын 30-ны өдөр “Албан хэргийг монгол бич­гээр хөтлөн явуулах, бэлтгэл ажлыг хангах тухай”  улсын бага хурлын тогтоол гарсан. Түүний дагуу “Монгол бич­гийн үндэсний хөтөлбөр”-ийг боловсруулан УИХ-аар бат­луулсан юм. Ард нийтээрээ үүнийг талархан хүлээж авч хүн бүхэн монгол бичгээ шамдан сурч байлаа. Хамгийн их эсэргүүцэн хүмүүс, мэ­дээж сандал, ширээ, албан тушаалтайгаа зууралдсан дар­га нар байсан. Хүн мэдэхгүй юмныхаа дайсан байдаг хой­но. Үндэсний бичгээ мэ­дэх­гүй дарга нар албан тушаа­лаасаа салахгүйн тулд монгол бичгийн дэлгэрч байсан хур­дыг сааруулж санасандаа хүр­сэн. Тэр үеийн хурдаар явсан бол 20 жилийн энэ хугацаанд бүх нийтээрээ монгол бичгээ сурч чадах байлаа.

-Монгол Улсын Ерөнхий­лөгч асан Н.Багабанди “Хос бичигтэн” болно гэснээс болов уу. Одоо энэ алдааг засч болно биз дээ?

-Ерөнхийлөгч  асан Н.Бага­банди руу бүх бурууг түлхээд яахав. Ургашгүй ноёнд ухаан­­­гүй албат гэдэг дээ. Энэ сайхан үйлсийн эрчийг сулруулсан буруутай  олон хүн бий. Алдааг засч болно. Дахин тэр алдаагаа давтахгүй байх нь чухал. Монгол бичигт шилжих бэлтгэл ажил удаан ч гэсэн явж л байна. Монгол бичгийг дэлгэрүүлэх явцыг  хааж боогдуулсан зүйл бол огт байхгүй. Монгол бичиг сэргэхэд үндэсний ухамсар л хэрэгтэй.  Монгол Улсын Засгийн газрын 2008 оны тавдугаар сарын 28-ны өдрийн 196 дугаар тогтоол гарсан. Уг тогтоолоор “Монгол бичгийн үндэсний хөтөлбөр 2”-ыг баталсан байгаа. Энэ хөтөлбөрийг 2008-2015 оны хооронд хэрэгжүүлэхээр заа­сан. Хөтөлбөрийн 7.3-т заах­даа “Төрийн захиргааны болон хэвлэл мэдээллийн байгуул­лагад монгол бичгийн орчин, хэрэглээ бүрдсэн байна” гэсэн байгаа. Энэ хөтөл­бөрийг хэрэгжүүлэх аж­­лын хүрээнд Ардын багш Чойжилсүрэнгийн нэрэмжит “төрийн албан хаагчдын монгол бичгийн анхдугаар олимпиад”-ыг зарласан бай­гаа. Энэ уралдааны эцсийн дүн ирэх сард гарна.

-Монголчуудыг гадны хүмүүс их хатуу, хахир яриа­тай гэх болсон нь кирил бичиг үсэгтэй холбоотой юу?

-Тэгэлгүй яахав. Кирил үс­гээр бид бичихдээ давхард­сан гийгүүлэгчийг их хэрэг­лэж байна. Мөн гадаад үгийг монголчилж бичихгүй шууд авч хэрэглэж байгаа нь аман болон бичгийн  хэлний дархлааг сулруулж, монгол хэлний аял­гуут эгшгийн зохицлыг алдагдуулаад бай­гаа юм. Олон давхардсан гий­гүүлэгч нэг дор орохоор хатуу сонсогдох нь аргагүй. Б.Ринчен “Чихний чимэг бол­сон аялгуу сайхан мон­гол хэл. Чин зоригт өвөг дээдсийн минь өв их соёл” гэж шүлэглэсэн байдаг. Тэр сайхан аялгуутай  бичиг үсэг, өв соёл алдагдаад байна. Монгол бичигт гийгүүлэгч урдаа буюу ардаа заавал эгшигтэй бичигддэг дүрэмтэй. Энэ дүрэм шинэ үсэгт бараг хэрэглэгдэхгүй байна. Ор­чуул­гын модон хэлээр бид бодож, сэтгэж, ярьж, бичиж байна. Гадны бичиг үсгийг авсан ард түмэн өөрсдийн үндэстний сэтгэлгээгээ март­дагийн нэг жишээ нь энэ л дээ. Өнөөгийн хүүхдүүд мон­гол бичгээр бичигдсэн эртний сонгодог бүтээлийг шууд уншиж чадахгүй байна. Кирил үсэг рүү хөрвүүлэн дамжуулж уншихаар чинь яаж хэл хөгжих вэ дээ.

-Гадаад үгийг шууд авч хэрэглэх нь хэлний хөгжилд муугаар нөлөөлж байна уу?

-Үгийн санд гадаад үг мон­голчлогдон орж ирэх нь нэг их том аюул биш. Харин шууд авч хэрэглэх нь маш буруу. Жишээ нь бид граш, радио гэдгийг шууд хатуу гадаад үгээр нь хэрэглээд байна. Гэтэл хөгшчүүд маань зөөлрүүлж монголчилон гарааш, ражав гэж хэлдэг. Хэлтэй хүн болох гэж хэт чамирхаж гадаад үгийг шууд авч хэрэглэх нь хэлний хөгжилд маш муу­гаар нөлөөлдөг. Нэг хэсэг орос үгийг ихээр авч хэрэглэдэг байсан бол одоо англи үгийг хэрэглэх боллоо. Удахгүй нийтээрээ хятад үг хэрэглэхийг үгүйсгэх арга алга. Үндэсний бичиг соёлтой ард түмний хэлний дархлаа нь илүү сайн байдаг.

-Монгол хэлний дархлааг хэрхэн сайжруулж болох вэ?

-Үндэсний бичиг үсгээ сайн сурч чадвал хэлний дархлаа аяндаа бий болно. Сүүлийн үед эцэг, эхчүүд багаас нь хүүхдээ гадаад хэлтэй болгох гэж мэрийх боллоо. Хэлтэй хүн, хөлтэй гэдэг нь үнэн боловч, багаасаа гадаад хэл сурсан хүнд үндэсний хэлний дархлаа суудаггүй юм. Тийм хүүхэд тухайн орныхоо хэлээр сэтгэн бодож, тэр улсын соёл, дуу хөгжим, хоол хүнс,  ард түмэнд нь илүү дуртай болдог. Ийм хүнд үндэсний эх орон  үзэл ч байхгүй болно. Тийм учраас хүүхдэд эхлээд монгол бичиг үсгийг нь сайн эзэмшүүлэх нь чухал. Болж өгвөл 13-аас дээш насанд нь гадаад хэлийг эзэмшүүлэх хэрэгтэй. Үндэсний бичиг үс­гээ л сайн эзэмшиж чадвал монгол хэлний дархлаа аян­­даа бий болно. Мөн га­даад үг хэллэгээс төрийн байгууллагууд болон хэвлэл мэдээл­лийнхэн татгалзаж чад­­вал аяндаа хэлний дархлаа сайжирна.

-Гудамж, талбай, дэл­гүүр,үйлчилгээний газрууд хаяг, сурталчилгааны сам­барыг  гадаад үсгээр бичсэн байдаг. Энэ бүхэнтэй хэн тэм­цэх ёстой вэ?

-Үүнийг хуулиар хоригло­сон заалт байхад л болно шүү дээ. Хята­дын хуульд ӨМӨЗО нь үндэсний монгол бичгээрээ гудамж, талбай, байгууллагын хаяг, сурталчилгааг бичих ёстой. Харин хятад болон гадаад үсгээр бичихдээ тодор­хой хэмжээ баримтлан монгол бичгээс жижиг хэмжээтэй байхаар хуульчилсан бай­даг. Манай улсад  гадаад хэ­лээр бичсэн самбар, хая­гуудыг  нийслэл, дүүргийн тохижилтын газрууд буулгаж, шинээр байрлуулахгүй байхад болоод явчихна.

-Уйгаржин монгол би­чиг гэж яриад байдгийн учир юу вэ?

-Одоогийн Тажикуудын дээд өвөг Согдууд монгол би­чиг­тэй төстэй бичгийг хэрэг­лэж байсан. Согдоос Уйга­рууд авч хэрэглэж байсныг Найман аймгийн монголчууд санаа аван улам боловсронгуй болгон өөрийн бичиг болгож чадсан байдаг. Тийм болохоор уйгаржин монгол гэдэг. Гэтэл Согд, Уйгар хоёр лалын шашинд орж хэл, соёл, бичгээ хаяж мартсан. Үндэсний бичиг соёлоо мартаж, гээсэн ард түмэн бусдад уусан бүдгэрэн устдаг түүхтэй. Монгол би­чиг аль ч нутгийн аялгуунд тохирсон байдаг.  Ярианы хэ­лээр ойлголцохгүй байгаа монгол ястнууд бичгийн хэлээр ойлголцож чаддаг нь гайхамшигтай байгаа юм. Энэ нь ижил дуудлагатай үсгийг аль ч хэлбэрээр уншиж болдог дүрэмтэй холбоотой. Цагаан гэдэг үгийг  зарим ястангууд чагаан гэж  дуудаж уншдаг. Тийм болохоор “Д, Т”, “Ц, Ч”. “О, У”, “Ө,Ү”, гэх зэрэг үсгийг нутгийн аялгуунд тааруулж дуудаж болдог. Дээрээс доош үзэг, бийр салгахгүй хурдан босоо бичигтэй ард түмэн дэлхийд монголоос өөр хаана ч байхгүй.

-Зарим хүмүүс монгол бичгийг хоцрогдсон бичиг гэж ярьдаг. Одоо монгол бичгийг монгол хэлтнүүд хэр өргөн хэмжээгээр хэ­рэг­лэж байна вэ?

-Үнднсний бичиг, соёлоо мэддэггүй тэр хүмүүс өөрс­дөө хоцрогдсон  хүмүүс  байх­гүй юу. Гадаад хүмүүс монгол бичигт санаа тавьж, дэлгэрүүлэх гэж сонирхож, сурч болоод байна. Гэтэл бид яагаад хөшүүн хой­рог хандаад байна вэ. Энэ бүхэнд дүгнэлт хийх цаг болсон. Өвөрмонголчууд мон­гол  бичгээр бичиж байна. Манжууд хэрэглэж байгаад болиод хятад ханз аваад өнөөдөр бичиг, хэл байтугай энэ үндэстэн ч байхгүй бол­лоо. Буриадууд бага зэрэг хэрэглэж сэргээх гэж байна. Халимагууд тод бичигтэй хамт сэргээх гэж оролдож бай­гаа. Аливаа байсан юмыг устгах амархан буцааж сэр­гээх л хэцүү байдаг. Бидний өвөг дээдэс оюуны асар их чадвартай хүмүүс байжээ. Дэл­хийн түүхэнд монголчууд  эртний зургаан бичиг үсгийг зохиосон байна. Нэг үндэстэн ийм олон бичиг үсэг зохиож чадсан гэдэг гайхамшигтай зүйл шүү.

Н.ОТГОНБААТАР

“Нийгмийн толь” сонины сайтаас