Óëñ îðîí á¿õýíä àíäàõã¿é áîëñîí àëäàðòàé æàíæèí îëîí áàéäãààñ äýëõèé íèéòýýðýý çàðèìûã íü èë¿¿ä îíöîëäîã áºë㺺.
×èíãèñ õààí áîë òýäíýýñ îãò äóòóóã¿é õàðèí ÷ èë¿¿, öýðãèéí óðëàãèéí ò¿¿õýíä õóâü íýìðýý îðóóëñàí íýðò æàíæèí áàéëàà.
Æ.Íåðó øîðîíãîîñ îõèí Èíäèðààäàà ò¿¿õèéí õè÷ýýë çààæ áè÷ñýí öóâðàë çàõèäàëäàà << Ò¿¿íèé (×èíãèñèéí) äýðãýä Èõ Àëåêñàíäð, Öåçàðü õî¸ð þó ÷ áèø>> ãýæýý.
Äýëõèéí íýðò æàíæèíãóóä ýöýã õààäààñ ºâëºæ , ýñâýë ýðõ òóøààë àõèõûí õýðýýð èõ öýðýã çàõèð÷ àâúÿàñ íü òîäîðñîí áàéäàã. Ìàêåäîíû Àëåêñàíäð ýöãèéíõýý áàéãóóëñàí èõ àðìèéã 20 íàñàíäàà çàõèð÷ 13 æèëèéí òóðø äýëõèéã àíõ áàéëäàí äàãóóëàâ. Ðîìûí Ãàé Þëèé Öåçàðü, Ôðàíöûí Íàïîëåîí, Øâåäûí XII Êàðë á¿ãä àÿí äàéíä òóðøëàãàæñàí àðìè ãàðäàí àâ÷, àëáàí òóøààë, ýðõ ìýäýë àõèõûí õýðýýð àëäàðøèæ öîîðîâ. Õàðèí ×èíãèñ õààí Áîîð÷è, Çýëìý çýðýã íºõºä, ä¿¿ íàð, õýäõýí ºòãºñ áîîëîîñ á¿ðäñýí áàãàõàí õ¿ðýýíýýñ óëñ òºð, öýðýã äàéíû áýðõ çàì òóóëæ äýëõèéã öî÷îîñîí õ¿÷èðõýã èõ öýðýã (àðìè) áàéãóóëñàí. Ýíý áàéíãûí öýðýã íü Ìîíãîëûí íýãäñýí òºð, óëñûã áàéãóóëàí ìàíäóóëàõàä òóëãóóð õ¿÷ áîëæ, íýã ÷ ÿëàãäàë õ¿ëýýãýýã¿é îíöëîãòîé. ×èíãèñ õààí øèëìýë öîìõîí öýðãèéíõýý õóâèéí áýëòãýë, ñýòãýë ñàíààíû áàéäàë, çýâñýãëýë, àëáà õààõ æóðàìä îíöãîé àíõààð÷, ãàðãóóä ñóðãàæ, áàéëäàõ ÷àäâàð ñàéòàé áàéëãàæ ÷àäñàíààðàà öýðãèéí òîì ç¿òãýëòýí, àâúÿàñëàã çîõèîí áàéãóóëàã÷ áîëæýý. Õèøèãòýí, òîðãîí öýðãèéí õàðúÿàò ìÿíãàò íü òýäãýýðèéí óíàëãà çýâñýã, õ¿íñèéã àëáà õààõ õóãàöààíä íü äààõ çàðëèãòàé áàéâ. Ýíý íü àðäóóä öýðãýý äóòàãäñàí ç¿éëýýð õàíãààä çîãñîõã¿é, öýðãèéí àëáàíä á¿õ òàëààð àíõààðàõ õîëáîî áîëñîí àæ.
Ìàêåäîíû Àëåêñàíäð
/Ìݪ 356-323/
Ôèëèïï õààíû õ¿¿, Àðèñòîòåëèéí øàâü, Ìݪ 336 îíä Ìàêåäîíû õààí ñóóõäàà 20 íàñòàé áàéâ.
Åð íü àëäàðò æàíæèíãóóäûí àâúÿàñ áèëèã çàëóóãààñàà òîäîð÷ øàëãàð÷ýý. Íàïîëåîí èõ áóóã áàéëäààíä àøèãëàõäàà ãàëûí ìàíåâðûã òóõàé á¿ð øèëæ¿¿ëýõ òàêòèêèéã ñàéòàð áîëîâñðóóëæ 24 íàñàíäàà áðèãàäûí ãåíåðàë áîëñîí. ×èíãèñ 27 íàñàíäàà õàìàã Ìîíãîëûí õààí áîëæ ò¿¿õèéí òàâöàíä ãàð÷ èðæýý. Ìîíãîëûã íýãòãýõ ñ¿¿ë÷èéí áàéëäààí Íàéìàíûã äàðñàí òóëàëäààíû ºìíº äàõèí öýðãýý çîõèîí áàéãóóëæ << ÷ýðáè >> òîìèëîí, òºìºð ìîðüò öýðýã áèé áîëãîæ, << ÿâàõäàà õàðãàíà ìýò íÿãò, áàéðëàõäàà íóóð ìýò íÿãò, áàéëäàõäàà ö¿¿ö ìýò õóðö >> ÷àíàðûã îëãîæ ýõëýâ.
Ãàé Þëèé Öåçàðü /Ìݪ 102 ýñâýë 100-44/
Ýðòíèé Ðèìèéí óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí, öýðãèéí æàíæèí, çîõèîë÷, Ðîìûí õýìæýýã¿é ýðõò õààí ýçýí áàéâ.
×óõàì ýíý ¿åýñ Ìîíãîë öýðãèéí àÿí äàéíû ñòðàòåãè ( ñºðºã õ¿÷íèé ýâñýë, õîëáîî á¿ðýëäýæ áîëîõ, ýñýõ, õîëûí àÿíä öýðãèéí õ¿íñ, àãò ìîðüäûí ºâñ áýë÷ýýðèéã òàñëàõã¿é õàíãàõ íºõöºë, ìÿíãàò, ò¿ìòèéí øóóðõàé õîëáîî áàðüæ, õàðèëöàí òóñëàõ áîëîìæ, äàéñíû ãîë õ¿÷íèé á¿ëýãëýëèéã íýãäýõýýñ ºìíº õýñýã÷ëýí öîõèõ ñºðºã ìàíåâð, äàéñíû öýðãèéí áàéëäàõ ÷àäâàð, çýâñýãëýëèéí áàéäàë, áàéëäààíä öàã àãààð, çàì õàðèëöàà, ìîðüäûí òàðãà õ¿÷ õýðõýí íºëººëºõ áàéäëûã õàðãàëçàí áàéëäààí õèéõ îëîí àðãûã òóõàéí íºõöºëä òîõèðóóëàí çºâ ñîíãîõ, òýãýõäýý ãýíýòèéí àæèëëàãààã ãîë÷ëîõ áàðèìòëàë òîâ òîäîðõîé áîëîâñðîí á¿ðýëäæýý. ¯¿íä ×èíãèñ õààíû áàéëäààíû òóðøëàãà, òîãòîîñîí çàðëèã, æóðàì ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí. Õýäèéãýýð Íàïîëåîíä àëäàðòàé ìàðøàë, ãåíåðàë îëîí áàéñàí ÷ òýä ãîëäóó ò¿¿íèé õàìò òóëàëäàæ ÿâñíààñ áèå äààæ òîìîîõîí àÿí äàéíûã òýðã¿¿ëæ, óëñ îðíûã áàéëäàí äàãóóëñàí óäààã¿é. Òýð òîì òóëàëäààíä äóðòàé, ãàíö öîõèëòîîð á¿õýë á¿òýí àðìè, óëñûã áóóëãàæ àâàõûã ýðìýëçäýãòýé, ýíý íü õîëáîîòîé áàéæ ìàãàäã¿é. Õàðèí ×èíãèñ õààí îëîí ãàðàìãàé æàíæèí ñîíãîæ ñóðãàæ, òîäðóóëñàí. Òýäíèé çàðèì íü àëñ òèâ òóóëàí àñàð îëîí öýðýã á¿õèé óëñ îðíûã äàãóóëæ àòàð ãàçàð àíõíû øàí òàòñàí ìýò ò¿¿õèéí õóóäàñíàà ìºðºº äóóðàéòàë ¿ëäýýæ áàéëàà. Îðîñò ÿëàãäñàíû íü äàðàà Íàïîëåîíûã á¿ðìºñºí ñ¿éðýëä îðóóëñàí õ¿í áîë ò¿¿íèé ìàðøàë Íýé þì. Âàòåðëîîä öàãàà îëæ òóñëàõààð èðñýí Ïðóññèéí ìàðøàë Áëþõåðûí ãÿëàëçñàí ìàðøèéí õ¿÷èíä Ëîðä Âåëëèíãòîí ÿëàëò áàéãóóëààã¿é. Àíãëè, Áåëüãè÷¿¿ä ºâºð ýãíýýãýý ñàíààòàéãààð 100 àëõàì óõðààñàíä ìàðøàë Íýé ãýíýäýæ ìîðèí öýðãýý ÿâãàí öýðãèéí äýìæëýãã¿é äàâøèëòàä îðóóëñàí íü Íàïîëåîí ñ¿¿ë÷èéí õàðèóöëàãàòàé òóëàëäààíä ÿëàãäàõ íýã øàëòãààí áîëîâ. Ðîì Êàðôàãåí õî¸ðûí 3 óäààãèéí Ïóíèéí äàéíä Êàðôàãåíèé íýðò æàíæèí Ãàííèáàë ýõ îðîí àð òàëààñàà äàëàé òýíãèñýýð àëñëàãäñàí ìºðò뺺 Ðîì÷óóäûã ÿëñààð ÿâëàà. Áàéëäààíä çààíò öýðýã, òýð ÷ áàéòóãàé ñóðãàãäñàí àðñëàíã àøèãëàí äàéñíàà äàðæ ÿâñàí õýðíýý 15 æèëèéí òóðø äèéëýýä áàéñàí íºãººõ ðîì÷óóääàà íýãýíòýý ñ¿ðõèé öîõèóëààä äàõèí òýìöýõ òýíõýëã¿é áîëæýý. Àóãàà èõ Àðèñòîòåëèéí øàâü, åð人 33 íàñëàñàí Ìàêåäîíû Àëåêñàíäð Ïåðñ, Àõìåíèäûíõíû óëñûã ìîõîîæ, Èíä ìºðºí õ¿ðñýí èõ ýçýíò ã¿ðýíã çýâñãýýð áàéãóóëñàí ÷ ýõ îðíîîñîî àëñ äàéòñààð ¿õìýãö óëñ íü çàäàð÷ óíàæýý. Ò¿¿íèé íýðíýýñ ººð þì ¿ëäñýíã¿é. ×èíãèñ õààíû òºð óëñ íü ò¿¿íèé äàðàà ÷ õ¿÷èðõýãæèæ, çºâõºí ãàçàð íóòãèéí õóâüä ãýõýä 2 äàõèí òýëñýí ò¿¿õòýé .
II Ôðèäðèõ
/ 1712-1786/
1740 îíä Ïðóññèéí ýçýí õààíä ºðãºìæëºãäñºí. Ò¿¿íèéã õààí øèðýýíä áàéõ ¿åä Ïðóññèéí ãàçàð íóòàã áàðàã 2 äàõèí íýìýãäæýý.
Åãèïåòýýñ Áàãà Àçèä ìàø øóóðõàé õ¿ð÷ Ðîìûí ýçýíò ã¿ðíèéã ýñýðã¿¿öñýí áîñëîãûã äàðààä ñåíàòàä << Âåíà, âèäèâè÷è (èðëýý, ¿çëýý, ÿëëàà)>> ãýñýí 3 ¿ãòýé àëäàðò ìýäýýã ºã÷ áàéñàí Þ.Öåçàðü áàñ ñàéí çîõèîë÷ áàéëàà. Ñåíàòàä àÿí äàéíûõàà òóõàé äýëãýðýíã¿é òàéëãàíàñàí <<Ãàëëèä õèéñýí àÿí äàéí>> õýìýýõ áè÷èã íü çîõèîë ìýò áàéäàã àæ. Ãýâ÷ ò¿¿íèé óëñ òºðèéí áàéð ñóóðü ãàíõàí, àðìèä äýìæëýã àëäàæ òºâ òàëáàéäàà õóéâàëäàã÷äàä õóòãàëóóëæ ¿õæýý. Òýð Þëèéí îí òîîëëûã á¿ðä¿¿ëñýí áºãººä óã òîîëëîîð áîë ×èíãèñ 1162 îíû 5 äóãààð ñàðûí 31-íä òºðæýý. Íàïîëåîí ÷ ¿çýí ÿääàã Àíãëè÷óóääàà îëçëîãäîæ, Àðèóí Åëåíàãèéí àðàëä öºëºãäºí äàëàéí äà âàëãààíä ÷óëóó äîëîîëãîí øèäýæ ãóíèãòàéÿà ñóóñààð íàñ áàðàâ. Ãàíèáàë ÷ ìºõºæ äîðîéòñîîð ýöýñäýý õîð èäýæ ¿õýâ. ×èíãèñ õààí äýýðõ æàíæèíãóóäòàé àäèë òààðóóõàí òºãñãºë ¿çýýã¿é. Ýð öýðãèéí ¸ñîîð äàéíû òàëáàðò ºøòºí Òàíãàäûã äàãóóëàõ äàéíûã òýðã¿¿ëæ ÿâààä òààëàë òºãññºí. ×èíãèñ õ¿÷ ìºõºñ äàéñíûã òàìû íü öàéòàë äàðàíãóéëæ ñºíººäºãã¿é. Äàãààð îðâîë äàéíàà õýçýý ÷ çîãñîîõîä áýëýí áàéñàí. Ýíý áî ë öýðýã, àðìèà õàéðëàõ æàíæèí õ¿íèé ìºñ þì. XII Êàðë ÿëàãäàøã¿é àðìèà Îðîñûí Ïîëòàâ õýìýýõ ãàçàð á¿ò öîõèóëààä Øâåäèéí îëîí íèéòèéí õèëýíãýýñ äàéæèæ Òóðêèéí Ñóëòàíû äýðãýä òîëãîé õîðãîäîæ, 36 íàñàíäàà Íîðâåãèä äàéòàæ ÿâààä àìü ¿ðýãäñýí þì. Òýð Øâåäèéã õ¿÷èðõýã ã¿ðýí áîëîõûã òóëä òýìöýæ, óëñäàà ÷ øèíý÷ëýëò íýëýýä õèéñýí.
1697 îíä Øâåäèéí õààí áîëñîí. Îðîñ Ïîëüøèéí ýñðýã îëîíòàà äàéòàæ áàéâ.
Àëäàðò âàí, íýðò æàíæèíààñàà õîéø Øâåä àÿí äàéíä îðîëöîõîî òàòàæ, óëìààð òºâèéã ñàõèñàí óëñ áîëñîîð ýä¿ãýý õ¿ð÷ýý. Àëåêñàíäð, Öåçàðü, Íàïîëåîí íàð àëäàð íýð, àñàð èõ ýðõ òóøààëä äóðëàæ ò¿¿íèéõýý òºëºº õàðãèñëàæ õýðöãèéëæ áàéâ. Òèéìýýñ ººðòýéãýý ýí çýðýãöñýí óëñ òºð, öýðãèéí ç¿òãýëòýíä äóðã¿éöýæ äàéí áàéëäààíààð çàíàëõèéëäýã áàéëàà. ×èíãèñ õààí øèíý çàëóó Ìîíãîë óëñûã äýëõèéí áóñàä òîì ã¿ðí¿¿äýýð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ, óëñûíõàà òóñãààð áàéäëûã ãàäààä , äîòîîäîä áàòàòãàõûí òóëä àðãàã¿é äàéòñàí. 1189-1204 îíû õîîðîíä 15 òîì òóëàëäààíä ÿëæ àëäàðò æàíæèí áîëîí òîäðîâ. Óìàðä Õÿòàä, Òàíãàä, Èõ Õîðåçì, Èðàí, Ýíýòõýãèéí çàðèì õýñýã, Ç¿¿í Õàëèôàòûã ìîõîîæ îëîí õààí, õàíæèíã áóóëãàí àâ÷ýý. Ò¿¿íèé áàéëäàõ, ÿëàõ óðëàã áóñäàä ñóðãàìæ, òóðøëàãà áîëñîí. Îðîñûí æàíæèí À.Ñóâîðîâ êàïðàëààñ ãåíåðàëèññèìóñ áîëòëîî àëáà õààõäàà íýã ÷ ÿëàãäàë ¿çýýã¿é. Ðûìíèêò Òóðêèéí 5 äàõèí èë¿¿ öýðãèéã ñàíààíäã¿é ãàçðààñ öººí õ¿÷ýýð ãýíýò óóëãàëàí äîâòîëäîã Ìîíãîë öýðãèéí àðãààð öî÷èðäóóëàí ÿëæ, ã¿í öîë øàãíóóëæ áàéëàà. Ñóâîðîâûí ÿëàëòóóä Ìîíãîë öýðãèéí ÿëàëòòàé èõ òºñòýé. Òýð Òóðê, Ôðàíöûí öýðýãòýé õàëç òóëàëäñàí íü îëîí ìºðò뺺 Êðûìèéí òàòàðóóäàä óëñ òºð, äèïëîìàòûí àðãûã ãîëëîñîí. Ëàâ Ìîíãîë, òàòààðûí ìîðèí öýðãèéí áàéëäààíû òàêòèêèéã ñàéí ñóäàëñàí õ¿í áàéñàí áèç ýý.
Àëåêñàíäð Âàñèëüåâè÷ Ñóâîðîâ / 1730-1800 /
Òèéìýýñ òóëàëäààíä øèéäâýðëýõ ýãçýãòýé ¿¿ðãèéã Îðîñûí Êàçàê, Õàëèìàãóóäàä ºãºõ äóðòàé áàéñàí áîëîâ óó?! Ñóâîðîâ îðîñ öýðýãò òýñâýð õàòóóæèë îëãîõ, ýöñýý õ¿ðòýë òóëàëääàã çîðèã ñóóëãàõàä èõ íºëºº ¿ç¿¿ëñýí. II Ôðèäðèõ Ïðóññèéí íóòãèéã 2 äàõèí òýëæ, èõ ÿëàëò áàéãóóëæ áàéõäàà ÷ îðîñûí àðìèòàé áàçààõã¿é òóëàëäàæ áàéâ. Òýãýýä òýð ¿¿, << îðîñ öýðãèéã ýõýëæ áóóäààä, äàðàà íü æàäëàæ, ýöýñò íü ãàðààðàà ò¿ëõýõã¿é áîë óíàõãóé>> ãýæ Ñóâîðîâûíõíû òóõàé õýëñýí ãýäýã.
Ñóâîðîâ íýí çîðèã òýñâýðòýé, áàãàäàà ñóë áèåý ÷èéðýãæ¿¿ëýõ ãýæ áîðîîíîîð ìîðüòîé äàâõèäàã áàéâ. ªíäºð íàñòàé õîéíîî Òóðêóóäòàé äàéòàæ ÿâààä õ¿ç¿¿íäýý øàðõäàæ, àñàðòàà õ¿ðã¿¿ëýýä ýì÷ èðýõýä õèàòàéãàà øàòàð òîãëîæ áàéñàí óäààòàé. Ãàéõàìøèãò æàíæèí á¿òýëã¿é ÿâäëàà ìàðòàõ ãýæ òýãñýí áàéæ ìàãàäã¿é. Òýð ìºí ë õ¿íäýòãýë, ºðãºìæëºë ¿çýõã¿é íàñ íºã÷ñºí þì. Åðººñ àëäàðò æàíæíóóä äîòîð ºìºðìºö çàí ààøòàé õ¿í öººíã¿é áàéñàí. Êàðë áàéëäààíä öýðýã øèíåëü, ºìñ÷ ñàõëàà õóñäàãã¿é, Íàïîëåîí äàíäàà õºõ øèíåëü, ãóðâàëæèí ìàëãàé ºìñäºã, òóëàëäààíû èä ¿åä <<Ìóó ìýäýý èðýõã¿é áîë á¿¿ ñýðýý>> ãýæ òóøààãààä óíòààä ºãäºã áàéæýý. Èõ Àëåêñàíäð äóóëãàíäàà àäóóíû ñ¿¿ë 2 ñàëààëæ ñàãñàéëãàäàã ¿¿íýýñýý <<õî¸ð ýâýðò>> ãýäýã õî÷òîé áîëæýý. Ìîíãîë÷óóä ÷ ò¿¿íèéã Ñóëõàðíàé áóþó õî¸ð ýâýðò ãýæ äîìîã ¿ëãýðòýý îðóóëæýý. Äóíäàä çóóíä æàíæèí áàéëäààíä áàéðàà çºâ ñîíãîõ èõ ¿¿ðýãòýé. ×èíãèñ õààí áàéëäààíûã á¿õýëä íü óäèðäàõóéö áàéðëàë ýçýëäýã áàéâ. Õàðèí äîõèî ºãìºãö öýðã¿¿ä àíõíû áàéðëàëäàà ýðãýæ èðýõ çàðëèã ãàðãàñàí. Çàðëèãèéã çºð÷âºë öààçààð àâäàã áàéâ. Áàéëäààíû ¿åä ýõíèé áàéðëàëäàà ýðãýæ èðýõ íü õ¿÷ýý äàõèí á¿ëýãëýõ, äàéñíû ãîë öîõèëòûã ñàðíèóëàõ, õàìãèéí ãîë íü öýðýã óäèðäëàãàã¿é áîëæ, óéìæ ñàíäðàõ, áàéëäààíààñ îâòîéãîîð ñóãàð÷ ãàðàëã¿é óì õóìã¿é çóãàòàõààñ ñýðãèéëñýí õýðýã áàéâ. Ìàãàäã¿é ýíý çàðëèãèéí õ¿÷ýýð Ìîíãîë îëîí ÿëàëòàä õ¿ðñýí áàéæ ìýäíý. ×èíãèñ õààíû àÿí äàéíû ò¿¿õèéã àëäàðò æàíæèíãóóäòàé õàðüöóóëáàë èæèë, öàã ¿åèéí íºõöëèéã õàðãàëçâàë äàâóó ç¿éë íýëýýä áàéõ ìýò. Ãýâ÷ äóòóó ç¿éë íýã áèé. Þó ãýâýë, ò¿¿íä áèä, áóñàä óëñ îðíû õ¿ì¿¿ñ ÷ õ¿íäýòãýë áàãà ¿ç¿¿ëñýí. Õààíò-Îðîñûí æàíæèí øòàáûí îôèöåðóóä ñàíàà÷ëàí õºðºí㺠öóãëóóëæ À.Ñóâîðîâûí ìóçåé áàéãóóëñàí íü îäîî Ëåíèíãðàäàä áèé. ªºðèéí îðíûã íü áóëààí ýçýëæ, áóñíèóëæ ÿâñàí Íàïîëåîíä Áåëüãè÷¿¿ä ìóçåé áàéãóóëæ õºøºº áîñãîñîí, Ãåðìàíû õºãæìèéí ñóóò çîõèîë÷ Áåòõîâåí <<Áààòàðëàã ñèìôîíè>> õýìýýõ ìºíõèéí á¿òýýëýý çîðèóëñàí. Øåêñïèðèéí <<Þëèé Öåçàðü>> ýìãýíýëò æ¿æèã äýëõèéä àëäàðòàé. Òýäãýýð æàíæèí ýõ îðîíäîî ¿íäýñíèé áàõàðõàë íü áîëñîîð èðñýí. Ìàãàäã¿é äýëõèéí òýðã¿¿í æàíæèí Ìîíãîë õ¿í áóþó èõ ýçýí õààí ×èíãèñ ìààíü áàéñàí ÷ áàéæ ìýäíý.
Íàïîëåîí Áîíàïàðò
1804-1814 îí, 1815 îíû 3-6 ñàðä Ôðàíöûí ýçýí õààí áàéâ
No comments:
Post a Comment