Экологийн ололт: Биологийн ухааны доктор, профессор академич Аюурын Дулмаа "Нууруудыг загасжуулсан".

1958 он ЗХУ-ыг Байгал нуурын загас үржүүлгийн үйлдвэрээс 14 сая орчим омуль загасны авгалдай авчирч Хөвсгөл нуурт нутагшуулснаас эхлээд загсгүй байсан 21 нуурыг загасжуулах ажлыг биечлэн хийсэн.
ШУА-ийн Биологийн хvрээлэнгийн Загас vржvvлгийн эрдэм шинжилгээний тєвийн судлаач, академич, шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан, доктор, профессор Аюурын Дулмаа гуайг мэдэхгvй, танихгvй хvн ховор биз ээ.
Тvvнийг Ерєнхий сайд С.Баярын ээж гэдгээс нь илvv "загасны" Дулмаа гэдгээр нь хvмvvс андахгvй. Шинжлэх ухаанд 50 гаруй жил чин сэтгэлээр зvтгэж яваа энэ хvн эдvгээ Завхан аймгийн Улаагчны хар нууранд загас vржvvлж байгаа гэнэ. А.Дулмаа гуай нийт загасгvй байсан 25 нуурыг загастай болгосон хvн. Голдуу омоль, цагаан зарам буюу пельд загас vржvvлдэг гэнэ билээ, Тvvнээс гадна тэрбээр дунд сургуулийн зургадугаар ангиас шууд л МУИС-д элсэн суралцаж байсан юм байна.


-Би 1956 онд Их сургууль тєгссєн. Сvхбаатарын нэрэмжит II арван жилийн дунд сургуульд сурч байлаа. Зургадугаар ангиасаа Их сургуульд шалгалт єгч орсон. Хvмvvс гайхдаг л даа. Миний дунд болон их дээд сургууль тєгссєн нас таардаггvй учир гайхдаг. Яахав, би зарим нэг нууцаа дэлгэчихье. Би Их сургуульд дєрвєн жил сураад, 19 настай хvvхэд Багшийн дээд сургуульд багшлахаар очиж байлаа. Тэндээ хоёр жил ажиллачихаад аспирантурт явсан. Тэгээд ШУА-ын Биологийн хvрээлэнд ажиллаж эхэлсэн дээ. Одоог хvртэл тэндээ л ажиллаж байх шив. Яахав, дунд нь зарим vед Их сургуульд багшилдаг л байсан. 25 жил багшилсан юм байна шvv гэж А.Дулмаа гуай єгvvллээ.


УИХ-ын гишүүн С.Баярын ээж, доктор А.Дулмаа:
Хүн болж төрснийх эх орондоо заавал хэрэгтэй зүйл бүтээх ёстой

Эзгүй хээр, нуурын дэр­гэд майхан, эсвэл эсгий гэрт хаягдчихаад олон сараар судал­гааны ажил хийдэг эрэл­хэг эмэгтэй байдгийг өнөөгийн бүсгүйчүүд байтугай залуус нь ч төсөөлөхгүй.
Тэгвэл Завхан аймгийн Улиас­тай хотоос цааш 150 км явж байж хүрдэг Эрдэнэ­хайрхан суман дахь Хар нуурын хаяанд Монгол Улсын шинжлэх ухаа­ны гавъяат зүтгэлтэн, био­логийн ухааны доктор А.Дулмаа гуай амьдарч байна. Эдүгээ 80 насыг шүргэж яваа тэрээр өөрийн шавь Н.Ал­танцэцэгийн хамт загас үржүүлэг, судалгааны ажлаа хийж байхад нь бид очиж таарсан юм.
Говь, хангай хосолсон уулсын дээгүүр төмөр хүлэгтэй хурдалсаар доктор А.Дулмаа гуайг зорьж очиход “Мон­гол Улсын шинжлэх ухааны академи, Биологийн хүрээлэн” гэсэн пайз бүхий төмөр хашаа биднийг угтав. Самбарыг лавшруулан харвал “Загас үржүүлгийн эр­дэм шинжилгээний төв” гэж тодотгон бичжээ. Хашаан дотор “Загасны үрийн сан, загас үржүүлгийн эрдэм шин­жилгээний төв” гэсэн гун­шинтай улаан дээвэр бүхий цагаан модон байшин, бас зургаан хана­тай гэрийг илүү гэрийн хамт барьж, төвхнүүлсэн байв. Тэдний цаана малчин Н.Цэдэндамбаагийнхан өвөл­жихөөр буусныг эс тооцвол ёстой л эзгүй хээр талд УИХ-ын гишүүн С.Баярын ээж, доктор Аюурын Дулмаа амьдардаг аж.
Оройн 17 цагт биднийг очиход нуураасаа дөнгөж буулаа гэсээр А.Дулмаа гуай гэрээсээ гарч ирэв. А.Дулмаа докторын шавь болох шавилхан бүсгүй Н.Алтанцэцэг завинд суугаад 25 литрийн усны цэнхэр тор­хонд нуураас ус юүлж харагдсан юм. А.Дулмаа доктор гэрээсээ гарч ирсэн даруйдаа бидэнтэй мэндэлж, хэрэг зоригийг маань асуучихаад том саваа усаар дүүргэсэн шавьдаа туслахаар нуур руу алхав. Хамт явсан жолооч ах ч “А.Дулмаа гуай та яах вэ, би очоод аваад ирье” гээд өмнө нь ороод гүйж харагдлаа. Аргагүй л загас үржүүлэгч, судлаач хүн гэсэн шиг А.Дулмаа доктор, түүний шавь хоёроос загасны үнэр ханхийж байв. Гэрт нь ч мөн загасны үнэр нэвт шингэжээ.
Товчхондоо Монгол Улсын биологийн шинжлэх ухаа­ныг хөгжүүлж, байгаль орчныг хамгаалахын төлөө бүх амьдралаа зориулсан хүн бол А.Дулмаа доктор билээ. Намаг балчиг болох шах­сан олон нуурыг сэргээж, өөрчилсөн энэ эмэгтэй цөл­жилт, усгүйдлээс эх орноо хамгаалаад зогсохгүй Монгол Улсын 25 загасгүй нуурыг загастай болгож, загас үржүүлснээрээ хүнсний нөөцийг ч бүрдүүлж чадсан юм.
А.Дулмаа доктор 1982 оны гуравдугаар сарын 28-нд Завхан аймгийн Эрдэнэ­хайрхан суман дахь Хар нуурт омель, пельд загасны анхны өндгөн эсийг Байгал нуураас Алтайн хязгаарыг дам­жуулан авч ирж, үржүүлжээ. Түүнээс хойш 28 жилийн амьдралаа Хар нууртай холбосон тэрээр Монгол Улсын шинжлэх ухааны салбарт үндсэндээ 50 гаруй жил чин сэтгэлээсээ зүт­гэж явна. Голдуу омель, цагаан зарам буюу пельд загас үржүүлдэг тэрээр хий­сэн бүтээснээрээ дэлхийд данслагдсан эмэгтэй юм.
Завхан аймгийн Хар нуурт үржүүлсэн загасныхаа ашиг шим буюу ажлынхаа үр дүнг 1993 онд анх үзсэн гэж тэрээр ярьдаг юм билээ. Нуурын хүчтэй давалгаанаар эрэг дээр шидэгдсэн загасыг харсан танил нь Халх голд ажиллаж явсан А.Дулмаа доктор руу сайхан мэдээтэй шуудан илгээсэн аж. Хар нуурт ирээд өөрийн өсгөж, үржүүлсэн загасыг хэмжиж үзэхэд хоёр кг 300 грамм хэмжээтэй том загас гарч ирсэн тухай А.Дул­маа гуай тодхон дурсч байв. Харамсалтай нь төд удалгүй буюу 1995 оноос Хар нуурын загас хулгайн анчдад цөлмүүлж эхэлсэн байна. Бүр тонн тонноор нь хулгай хийдэг загасчид Зав­ханы захыг омель, пельд зага­саар хангаад зогсохгүй нийслэл Улаанбаатар, ОХУ руу ч нийлүүлэх болжээ. Энэ утгаараа Завхан аймгийн ажилгүй, санхүүгийн боломжгүй олон иргэн, гэр бүлийг А.Дулмаа доктор тэжээж ирсэн гэж болно. Амт сайтай, жин ихтэйгээрээ алдартай А.Дулмаа гуайн үржүүлсэн омель, пельд загасыг тонн тонноор нь зарж, борлуулсныхаа хүчинд амьдрал нь подхийж, бүр хөл залгах үнэтэй машин хөлөглөсөн хүн ч байна. Ийнхүү хүн амын хүнсний нөөцийг бүрдүүлэх их үйлсэд үнэтэй хувь нэмрээ оруул­сан доктор маань хулгайн анчидтай ганцаараа шахуу тэмцэж ирсэн гэж болно. Энэ бол бүсгүй хүнд баймгүй тун их зориг билээ.
Тэрээр “Би зодуулахаас наагуур юм болж байж энэ нуурын загасыг харж, хам­гаалж, хайрладаг. Заримд нь хараалгаж, ерөөлгөж, бүр алгадуулж явсан түүх ч надад бий. Нэг удаа би Эрдэнэхайрхан сумын Засаг даргыг алгадаж байсан удаатай. Нуурын захад хүн загас бариад байна гэхээр нь яваад очтол Эрдэнэхайрхан сумын Засаг дарга бүсэл­хийгээ хүрсэн усанд том тор тавьчихсан зогсч байна. Тэгэхээр нь чи төрийн ажил хийж байгаа хүүхэд байж ийм болчимгүй үйлдэл хийж болохгүй гэтэл би энэ сумын Засаг даргын хувьд нуураасаа ганц удаа загас барих эрхтэй хүн гэсэн. Би ч тэсэлгүй тэр хүүг алгадаад авсан. Намайг алгадлаа гээд та нар цагдаадаа өг. Хаа ч явсан би загасаа харж, хамгаалах ёстой хүн гэж хэлсэн. Төрийн хүн төрийн хууль, ёсоо баримтлах л ёстой. Ядаж 2015 он хүртэл хулгайгаар загас агнахаа больчихооч ээ гээд байхад хүний үг огт авахгүй юм. Уг нь 2015 оноос Хар нуураас зөвшөөрөлгүй загас агнах тухай захирамж хүчингүй болох юм шүү дээ. Эсвэл энэ хүмүүс тонн тонноор нь загас барьсныхаа төлөө татвар төлөх хэрэгтэй. Энэ чинь бусдын малтай хотноос хулгай хийж байгаагаас огт ялгаагүй зүйл” гэж тайлбарлаж байв.
А.Дулмаа гуай загас үр­жүү­лэхийн зэрэгцээ цөл­жил­тийн эсрэг насаараа тэмцэж яваа хүн. Энэ утгаараа нуурын эрэг дээрх 0.4 га газартаа улиас, улиан­гар, чацарганы мод, аньс, үхрийн нүдний бут гээд говьд ургаж болохоор бүхий л ургамлыг тарьжээ. “Элсэн дээр мод тарьж болдгийг би батлахын тулд анх 500 ширхэг суулгац авч ирсэн. Заримыг нь үрээр тарьсан. Энэ жил миний ихэнх мод их сайхан ургасан. Үхрийн нүдний бутнаасаа ганц нэг жимс хүртэл авсан. Цөлжилтийн эсрэг хийж байгаа миний энэхүү ажлыг аймгийн Тамгын газарт ажилладаг нэг залуу их үгүйсгэж, шоолж байна гэнэ лээ. А.Дулмаа доктор элсэн дээр мод тарих юм гэнэ, илүү ажил байгаа даа гэж ярьсан залуу миний тарьсан модыг ирж хараасай гэж боддог юм. Элсэн дээр эдгээр модоо тарихын тулд би малын бууц, аргалын үнсээр борд­дог. Нэлээн хойшоо явж байж аргалаа түүж ирдэг л дээ. Манай энэ хавиар аргал олон байдаг ч өвөлжөө рүүгээ нүүсэн айлууд хавар ирэхээрээ хэрэглэг гээд холоос аргалаа авч ирдэг. Аргал байлаа ч гэсэн бусдын юмыг дураараа авч, хэрэглэж болохгүй шүү дээ. Юутай ч таван жилийн дараа Хар нуурын эрэг дээр их сайхан ойн төгөл бий болсныг та бүхэн харах биз ээ. Ер нь хүн болж төрснийх эх орондоо хэрэгтэй нэг ч гэсэн зүйл хийх ёстой. Миний ээж ч гэсэн ийм л зарчмаар намайг өсгөж, хүмүүжүүлсэн” гэж ярих А.Дулмаа докторыг ажих зуураа аргагүй л аугаа эмэгтэй юм даа гэж бахархаж суусан юм.
Хүний юмыг дураараа авч болохгүй гээд аргалыг хүр­тэл хаа холоос зөөж ирдэг А.Дулмаа гуайн ярианаас үнэхээр зарчимч, шударга эмэгтэй болохыг нь мэдэрсэн ч ингэж өөрийгөө зовоох хэрэг юу байна даа гэж бодогдсоныг нуух юун. Хичнээн сайхан боловч амар хялбар, ёс суртахуунгүй амьдралыг зарчмын хувьд хүлээн зөвшөөрдөггүй тэрээр хулгайн загасчдыг үзэхгүй байх нь аргагүй юм.
Жилийн дөрвөн улиралд Монгол орны томоохон нуур, гол мөрнөөр явж, судалгааныхаа ажлыг хийдэг А.Дулмаа гуайн ажил, амьдралыг уул, уснаас салгаж ойлгох аргагүй. Магадгүй лусын амьтан үржүүлснээрээ их буян үйлдсэн сүрхий эмэгтэй гэж нутгийн олон ч хэлж, ярьдаг байх.
Өвөлдөө 42 градус хүртэл хүйтэрч, цасанд хучигддаг Хар нуурын хөвөөнд Монгол Улсын XXV Ерөнхий сайд С.Баярын ээж тэсгим хүйтнийг эс ажран амьдардаг гэхэд итгэмгүй. Байгуулсан гавъяа, зүтгэлээ бодсон ч, эсвэл төрийн мундаг түшээг төрүүл­сэн ээж гэдэг утгаараа паар­тай байшинд тухтайхан аж төрж болох л байсан. Нэг ёсондоо амин хувийн жар­галаа хөөсөн бол чөмөг царцаам хүйтэнд нуурын хөвөөнөө загас үржүүлэх, судалгааны ажлаа хийж суух­гүй нь ойлгомжтой. Асарч, хамгаалах үр хүүхэд байх­гүй гэх биш, өлсөхийн эрхэнд ажил хийх болсон ч биш дээ, ганц хүүгийнхээ буяныг эдлээд жаргаж сууж болох л байлаа. Болчимгүй байдлаар ингээд хэлчихвэл А.Дулмаа доктор “Чи яасан бэртэгчин, амиа хичээсэн, унхиагүй, залхуу, дорой сэтгэлгээтэй хүүхэд вэ” гэж намайг загнана гэдгийг анх уулзаад л мэдэрсэн юм. Зүгээр суух, цагийг дэмий өнгөрөөх, эх орондоо хэрэгтэй зүйл нэгийг ч бүтээхгүй яваа хүмүүсийг нэг нүдээрээ ч үздэггүй болов уу гэмээр төлөвшил, ёс суртахуунтай түүнээс боломж олдвол сурч, мэдэх, ухаарч, ухамсарлах зүйл олон байлаа.

А.Дулмаа доктор дан гэрт даарсан шинжгүй амьдарч байна
Монголчууд бид буруу ярьж, зөв ойлгоно оо гэдэг. Тэгвэл үгний өө анддаггүй, хурц, ширүүн, шулуун шудар­га яриатай түүнтэй буруу ярьж огт болохгүй.
Ямар сайндаа л холын замд хань, түшиг болж явсан “Завхан” сонины эрхлэгч Б.Мягмарсүрэнг “Би тантай таван жилийн өмнө “Улиастай” зочид буу­далд уулзаж, хамтдаа зургаа авахуулъя гэтэл та муухай хувцастай явж бай­гаа болохоор зургаа авахуулахгүй гээд татгалзсан” гэхэд нь шууд л “Битгий худлаа хэлээд бай. Таван жилийн өмнө “Улиас­тай” зочид буудал ч байгаагүй. “Завхан” сонины эрхлэгч Б.Идэртэй л уулзаж байснаа санаж байна” гэж балмагдуулав. “Тийм ээ, тэр үед эрхлэгч нь Б.Идэр байсан. Харин би сэтгүүлчээр ажиллаж бай­сан юм” гэхэд нүдний шилээ хуруугаараа дээш түлхэж бодолхийлснээ “Аан тийм, саналаа” гэж хэлээд сан­дар­сан биднийг амраав. Энэ мэтчилэн ой санамж нь ихэд сайн ажилладаг А.Дул­маа доктортой буруу ярьж, зөв ойлголцохын аргагүй аж.
Гал хөс муутай, зүгээр л зүлгэн дээр нимгэн шал тавьж, хоймортоо жижигхэн хивс дэвссэн А.Дулмаа док­торын гэр өвлийн дулаалгагүй байсныг бид анзаарав. Намрын адаг сар дуусах дөхөж, энэ жилийн анхны цас нуурын ойролцоо хялмаалан, хаялчихаад байхад хаяавчаар нь салхи сийгсэн хүйтэн гэрт А.Дулмаа гуай амьдарч байгаа нь үнэндээ сэтгэл эмзэглүүлж орхисон.
Миний ээж, эсвэл надад хамаатай хүн байсан бол загнаж, гуйгаад ч болтугай хот хүрээ рүү дөхүүлж, дулаахан байшинд халуун хоол, цайтай амьдруулах юмсан гэж бодогдсон авч УИХ-ын гишүүний ээж эдээр дутсандаа энд зовж амьдраагүй нь ойлгомжтой. Бидэнд хэцүү, зутруу санагдсан ч өөрийнхөө дуртай ажлыг хийж байгаа А.Дулмаа гуайд хамгийн сайхан амьдрал нь нуурын дэргэд л буцалдаг бололтой. Угаасаа л хүйтэнд хөрж, халуунд халж сурсан боло­хоор энэ мэтийн зовлонг зовлон чинээ боддоггүй тэрээр ийм л ясны чанга бие, сэт­гэл, тэсвэр тэвчээртэй, зөв­хөн ажлын төлөө төрсөн хүн аж.

Хар нуурт нутгийн иргэн эндсэнээс хойш доктор А.Дулмаа хэдэн өдөр уйлж өнжив
Сэтгүүлчдийн хэлдгээр мөл­жүүр­гүй болтол нь ярилц­лага хийж, Монголын бахархал болсон эмэгтэйн түүхэн амьдралыг сурвалжилъя гэж бодсон авч их санасан газар есөн шөнө хоосон гэгчээр биднийг очих үед Хар нуурт нутгийн иргэн энд­сэн байв. Иймээс ихийг асууж, олныг яриулахаар очсон зорилго минь жаахан х­зайж, А.Дулмаа гуай ч ажил явдалтай байхад би ярилцлага өгөх нь зохимжгүй гэснээр бидний амыг тагласан юм.
Өөрт нь огт хамаагүй, хөндлөнгийн хүн эндсэн ч сүүлийн 20 гаруй жил амь, амьдралаа холбосон Хар нуурт нууцаар загасчилж явсан нутгийн иргэн амиа алдсан нь А.Дулмаа докторт хүндхэн тусчээ. Холоос айлчилж ирсэн биднийг угтаж, хуучилж суусан А.Дул­маа гуай “Энэ нууранд хүн орж үхэг гэсэндээ би загас үржүүлээгүй шүү дээ. Сайн сайхан зүйл бодож, хүсч мөрөөдсөндөө Хар нуурыг загастай болгосон. Гэтэл өнөөдөр надад их хүнд байна. Би сүүлийн гур­ван өдөр хэлэн дээрээ юу ч тавьсангүй. Бас зөндөө уйллаа. Сүүлдээ зүрх ч өвдөж байна. Амиа алдсан тэр хүүтэй би өмнө нь уул­заж байсан. Нууцаар загас агнадаг залуу байсан юм. Бит­гий загас хулгайгаар аг­наад бай гэж олон удаа хэлж, анхааруулсан. Харамсалтай нь миний үгийг авсангүй.
Энэ хүн ч яах вэ, явчихдаг юм байж. Үлдэж байгаа ар гэр, эхнэр хүүхэд нь л хэцүү байна. Би их зов­лон амссан хүн” гээд л эхэр татан уйлахад бид ч нулимсаа барьж чадсангүй.
“Энд хүн эндчихнэ гэж яаж мэдэх билээ. Би Тайширын усан цахилгаан станцын хиймэл нуурт загас үржүүлж байгаа юм л даа. Загасаа очиж үзчихээд буцаж ирсэн даруйдаа Мэргэжлийн хяналт болон Цагдаагийнхантай уулзаж, нууранд хүмүүс хамаагүй ан хийгээд байна, ингэж бай­гаад золгүй юм болох вий гэж хэлж, хэлж явсан. Ингээд гэртээ иртэл аль хэдийнэ хэрэг болчихсон байсан.
Завханы Онцгой байдлынхан хоёр, гурван хоног та­лий­гаачийн цогцсыг хайсан байна лээ. Намайг үүрээр 05 цагийн үед нууранд ирэхэд яг уснаас гаргаж таарсан. Сураг сонсох нь ээ, загасчилж байгаад тороо нуур руу шидэхдээ ороогдоод уна­сан гэнэ. Гэхдээ би сайн мэдэхгүй. Энэ хүмүүс л тэгж ярьсан.
Нуурын занг мэддэггүй хүн загас барих хэцүү шүү дээ. Нуур нэг долгилохоороо хэд хоногоор долгилдог. Тиймээс бүр толь шиг долгионгүй болсон хойно нь нууранд гарч бай гэж би энэ хүмүүст учирлаж хүртэл явсан. Даанч дээ” гээд л уйлж байсан А.Дулмаа гуайн сэтгэл ихэд шаналж, зовсон аж.
Ийнхүү Монгол байтугай дэлхийн бахархал болсон А.Дул­маа гуайн талаар шинэ мэдээлэл цацаж бай­гаа мэт бичлээ гэж зарим хүмүүс шүүмжилж болох юм. Сэтгүүлзүйн салбарт сүүлд орсон 20 гаруй насны над мэтийн бүсгүйчүүд, ер нь бидний үеийн залуус түүхэнд нэрээ үлдээсэн ийм үнэ цэнэтэй ахмадуудаа бага сагахан мэддэг болохоор А.Дулмаа гуайн ажил, амьдралаас жаахан ч болов хүргэе гэж бодсоноо нуух юун. Ний нуугүй хэлэхэд А.Дулмаа гуайн аж амьдрал юм үзэж, нүд тайлсан гэж өөрсдийгөө өндрөөр үнэлдэг хэвлэлийнхэн биднийг мэл гай­хуулж, цэл хөхрүүлсэн боло­хоор ийнхүү аяны жаа­хан богцоо шүлс ас­гаруулан байж задлахаар шийд­сэн билээ.
Уг нь Хар нуурт золгүй явдал болоогүйсэн бол бид А.Дулмаа докторын ажил, амьдралыг уншигчдадаа илүү дэлгэрэнгүй, маш сонир­­холтойгоор хүргэе гэж бодож байлаа. Хямдхан үзэл бодол, амархан амьдарчих хүсэл сонирхолтой залуус, бүсгүйчүүдэд ухаан өгөхүйц ярилцлага хийж, олон хүний амьдралын философийг өөрч­лөх болов уу гэж найдаж байсан. Учир нь хүн ажилдаа дуртай л бол ямар ч хүнд нөхцөлд ажиллаж, амьдарч чаддаг, бас сэтгэл, зүтгэл гаргасан тохиолдолд ялалт, амжилт хүссэн, хүсээгүй хүрээд л ирдгийг А.Дулмаа гуайтай уулзсан хэдхэн хором надад улам илүү мэд­рүүл­сэн юм. Бэлэн амьдрал хүсч, мөрөөдөж явдаг, ажилдаа хумсын төдий зүтгэл гаргачихаад уулын чинээ хариу нэхдэг, бодсонооор нь бүтэхгүй бол амархан шантарч, зовсон хүн гэж өөрийгөө өрөвддөг, сэт­гэлийн бяд, тэнхээ муутай залуус элсэн дунд, нуурын эрэг дээр майхан, эсвэл эсгий гэрт хаягдчихаад огтхон ч гудайлгүй ажилласаар ирсэн А.Дулмаа гуайн амьдралыг очиж хараасай гэж хэлэх байна. Хамгийн гол нь “Хүн болж төрснийх эх орондоо нэг ч гэсэн хэрэгтэй зүйл бүтээх ёстой” гэж зүрхнийхээ гүнээс хэлсэн А.Дулмаа гуайн үг бидний зүрхэнд ч цог бадраасан юм.
80 шахаж яваа А.Дулмаа гуай хүртэл ингэж өөрийгөө ша­хаж ажиллаж байхад ихэнх­дээ цагийг дэмий өнгөрөөдөг залуус бид эх ор­ноо гэсэн халуун сэтгэлээр өөрсдийгөө цэнэглэж, “Эх орон минь” гэсэн үнэ цэнийг өдөр тумын амьдралдаа төлөв­шүүлж яагаад болохгүй гэж. Завгүй байж, залуу насыг үр бүтээлтэй өнгөрөөе, тэр тусмаа эх орондоо үнэлүүлэх үнэ­тэй ажлыг хийх хэрэгтэй юм байна гэдэг урам, зориг, бахархлыг доктор эмэгтэйгээс бид олж авсан юм.
Энэ бүхнийг тоть шиг дав­таж хэлэхийн учир нь хүн бүхэн эх орноо гэсэн чин хүсэл, эрмэлзэлтэй явдаг мэт харагдавч уншигч та сэтгэлээ чагнаад үзээ­рэй, өнөөгийн ихэнх залуус амин хувиа хичээх, маргаашаа биш өнөөдрийг л бодож амьдардаг явцуу, ядуу сэтгэлгээтэй болсон нь туйлын үнэн билээ.
“Одооны залуус их хачин болсон. Бидний үеийнхнээс тэс өөр хүсэл сонирхол, сэтгэлгээтэй болжээ. Ёс суртахуунгүй, шударга бус араншинтай энэ залуусыг би ойлгохгүй юм” гэдэг үгийг А.Дулмаа доктор ийм л утга, агуулгаар бидэнд хэлсэн биз ээ.
С.Баяр гишүүн ээ, ээждээ очиж үнэрлүүлээч
“С.Баяр бол тусдаа хүн, би ч гэсэн тусдаа ажил, амьдралтай хүн. Би С.Баярын үгийг УИХ-ын гишүүн гэдэг утгаар нь сонсч, хүндэтгэдэг” гэж ярих А.Дулмаа гуайн үзэл бодол их л сонирхолтой санагдав. Улс­төрд орсон бол С.Баяр гишүүнээс дутахааргүй амжилт үзүүлж чадах хүн гэж А.Дулмаа докторыг сэтгэлдээ дүгнэж явсан юм. Мундаг аав, ээжийн мах цусны тасархай юм чинь С.Баяр гишүүн ч гэсэн мундаг байхаас өөр яах билээ гэж бид буцах зам­даа ам уралдан ярьж билээ. Бас залуухнаараа А.Дулмаа гуайд шавь орсон н.Алтанцэцэг бүсгүй ч гэсэн эрдэмтэй, чадалтай хүн болно доо гэж баярлах, бахархахыг зэрэгцүүлэн уртаас урт замыг хугасалж буцсан даа.
Мэдээж “С.Баяр бол тус­­даа хүн” гэж эхнээсээ хатуухан байр суурьтай бай­сан А.Дулмаа гуайгаас бид ганц хүүгийнх нь талаар үг алдуулж зүрхэлсэнгүй. Харин нутгийн иргэд болоод олон жил айлсч буу­сан Н.Цэдэндамбаа гуайн гэргийгээс “С.Баяр дарга үүгээр үзэгдэх юм уу” гэж асуухад “Үгүй ээ. Нэг ч удаа ирж байгаагүй” гэж санаандгүй хэлэв. Тиймээс бие нь жижигхэн ч бэлчээр нь том, далайлт нь ширүүн ч буулт нь зөөлөн ээждээ С.Баяр дарга очиж үнэрлүүлээсэй гэж илүү дуугармаар санагдлаа. Наанаа хүүгээ ирсэнгүй гэж гомдоллоогүй ч цаанаа үгүйлж, бэтгэрч л яваа бололтой юм билээ.

А.Дулмаа доктор загасыг үр хүүхэд шигээ хайрладаг
А.Дулмаа доктор загасыг үр хүүхэд шигээ хайрладаг тухай Завханд газардсан даруйдаа сонссон би гайхаж бас бахархав. Анх А.Дулмаа гуайн үржүүлсэн Хар нуурын загасыг хулгайгаар агнаж байсан “Тэсийн гол” компанийн захирал Н.Хүрэлбаатар өдгөө А.Дулмаа гуайг ихэд хүндэтгэж, хайрладаг болжээ. Тэрээр ярихдаа “А.Дулмаа доктор их мундаг хүн. Анх би амьдралаа залгуулахын тулд олон ажил хийж явлаа. Тэгж явахдаа А.Дулмаа гуайн үржүүлсэн Хар нуурын загасыг зөвшөөрөлгүй агнаж, чамгүй юм ч олж байсан. Тэгтэл нэг өдөр эхнэр над дээр сандарчихсан гүйж ирээд “За баларсан. Цаана чинь А.Дулмаа доктор ирчихээд чамайг асуугаад байна” гэв. Аргагүйн эрхэнд хөлсөө гоожуулаад очиход А.Дулмаа гуай нүдний шилээ хуруугаараа дээш түлхсэнээ их аяархан “Чи нөгөө хулгайч уу” гэж хэлээд намайг ихэд балмагдуулж билээ. Ингээд би хэдэн цаг загнуулсны эцэст “За А.Дулмаа гуай манайд очиж хоол идье. Сайхан ярьж, хөөрье” гэтэл аз болж зөвшөөрсөн. Тэгээд манайд очлоо. Ганц улаан вино задаллаа. Гэтэл манай ах хөргөгчнөөс өөрийнх нь үржүүлсэн омель загасыг гаргаад ирсэн чинь хараад л хошууг нь үнсээд уйлаад эхэлсэн. “Би энэ загасыг та нарт агнуулах гэж үржүүлээгүй шүү дээ. Өндөг, авгалдай байхад нь хаа холоос зөөж авч ирэхдээ сайхан зүйл бодож ирсэн” гээд л уйлахад нь пал хийгээд явчихсан. Түүнээс хойш А.Дулмаа доктор загасаа үр хүүхэд шигээ хайрладаг юм байна гэдгийг маш сайн ойлгосон” гэж байв. Үнэхээр ч “Тэсийн гол” компанийн захирал Н.Хүрэлбаатарын ярьсан нь батлагдаж, надтай уулзсан нутгийн хүн бүхэн А.Дулмаа гуай загасаа үр хүүхэд шигээ хайрладаг юм гэнэ лээ гээд л хуучилж байв.
Бас нэг сонин зүйл нь А.Дулмаа гуай өөрийгөө эмээ гэж хэлүүлэх огт дургүй аж. Эмээ гэж хүндлэх, эсвэл насны талаар яриа өрнөвөл шууд л уурлачихдагийг нутгийн иргэд аминчлан захиж байв. Докторын тухай сурвалжлагыг үргэлж “Энэ эмэгтэй, бүсгүй эсвэл А.Дулмаа доктор, А.Дулмаа гуай гэдэг үгээр илэр­хийлж байсан нь ийм учиртай билээ. Зав­хан аймгийн иргэдээр өөрийгөө А.Дулмаа доктор, А.Дулмаа гуай гэж хүнд­лүүлж сурсан тэрээр бүсгүй хүний үнэ цэнийг сай­тар мэдрүүлж, үнэ­лүүлж чадсан нь надад ч таалагдсан юм.
42 градусын хүйтэнд усан дотор гурван сар ажиллаж, амьдарч байлаа

Юутай ч УИХ-ын гишүүн С.Баярын ээж, доктор А.Дулмаа гуайтай цөөн хором хөөрөлдсөнөө хүргэе.
-Та Завхан аймгийн Хар нуурт анх хэрхэн загас үр­жүүлэх болсон юм бэ. Загас үржүүлгийн анхны ажлаасаа бидэнд сонирхуулаач?
-Завхан аймгийн нутгаарх судалгааг анх 1966 оноос эхэлсэн юм. Тэгж явахдаа би Монгол оронд цөөрмийн аж ахуй бий болгох зорилготай бай­сан. Европын орнуудын цөөр­мийн аж ахуй, Монгол орны цөөрмийн аж ахуй хоёр бол тэс өөр зүйл. Эрс тэс уур амьсгалтай манай оронд таван метрээс доошгүй гүнтэй хиймэл нуур хийчихвэл жижиг цөөрөм байгуулж болмоор байгаа юм. Тэр цөөрмийг байгуулахад маш их хөрөнгө орно. Иймээс би Монгол орондоо цөөрөм маягийн, усны элдэв янзын урга­мал, амьтантай, өөрөөр хэлбэл загасны тэжээлтэй атлаа загасгүй нууруудыг судалсан. Үүний тоонд Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын Хар нуур, түүний залгаа Багануур багтсан.
Завхан аймагт олон нуур бий л дээ. Тухайлбал Бүс­нуур, Баяннуур гэж байдаг ч дандаа Алтайн загастай. Харин Хар нуур 1966-1970 оны үед загасгүй байсан.
Тухайн үед Монгол Улсын Засгийн газрын дэргэд Загасны нөөцийн газар гэж байгуулагдсан юм. Сайд нарын зөвлөлийн нэгдүгээр орлогч Рагчаа даргын толгойлсон мах­ны нөөцийг нэмэгдүүлэх комиссын даалгавраар би анх удаа 1977 онд Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын найман нуурыг загасжуулах даалгавар авч байлаа. 1978 онд анхныхаа өндгийг Байгал нуураас авч ирж амилуулаад найман хэсэг нуурт хийсэн. Ингээд 1978 оны намар есөн сард таван жижигхэн жарамгай барьснаас хойш тэжээлтэй атлаа загасгүй нууранд пельдийн ийм л авгалдайг өсгөж, үржүүлж болох юм байна гэсэн санаа төрсөн.
Тэгээд Завхан аймагт судалж явсан нуураа санаад Сайд нарын зөвлөлд асуудал тавьсан. “Би Завхан аймгийн Хар нуурыг дахин судалж үзсэний эцэст найман нуур шиг загастай болгох санаа төр­лөө” гэж Рагчаа даргад илт­гэсэн. Харин яг энэ мөч­тэй давхцаад Алтайн хязгаарын Бийск хотын загасчид манай Баян-Өлгий аймгаас загас агная гэдэг асуудлыг тавьсан юм. Иймээс Баян-Өлгий аймгийн загас­ны нөөцийг судалж, тог­тоогоод өг гэдэг давхар даал­гаврыг тэд авсан. 1981 онд нөөцийг тогтоосноор Бийск хотын загасчид Толбо нуурын загасыг агнасан. Загас агнасны төлбөрт юу авах вэ гэж Рагчаа дарга надаас асуухад нь пельд загас­ны үр тогтсон өндгөн эс авъя гэдэг саналыг хэлсэн. Яаж авах юм бэ гэхэд нь Алтайн хязгаарыг дамжуулж авъя гэсэн. Тэгээд 1982 оны гуравдугаар сарын 28-нд анхны үр тогтсон эсийг Баян-Өлгий аймгийн Цагаан­нуураар дамжуулаад Улаан­баатарт онгоцоор буулгасан. Улаанбаатараас Зав­ханы Улиастайд буул­гаад, Улиастайгаас Эрдэнэхайрханд ногоон онгоцоор хүргэсэн. Эрдэнэхайрханаас ус зөөдөг цистернээр 100 шуудай, 100 сая түрсийг одоо Ерөнхийлөгчийн толгой гэж нэр­лэгд­дэг газарт буулгаж, авгалдайг нь тараасан шүү дээ. Ингэхдээ нуурынхаа мөсийг цоолж өндгөн эстэй уутаа суулгасан. Харин хажуухан талд нь буюу арай өөр газарт мөс цоолж, тусгай тороор нүдэнд үл харагдах янз бүрийн амьтан шүүж аваад авгалдайгаа тэжээдэг байлаа. Бага зэрэг хөдөлж, биеэ хамгаалдаг болохоор нь гял­гар уут бүхий шуудайнд хийгээд явган явж авгалдайг нь нуурандаа тараасан. Хам­гийн хол газар нь Жаахан нуур болохоор эндхийн мал­чин айлын хүүхдийн мо­то­циклийг гуйж байж ав­галдайг нь тавьсан. Анх өндгөн эсээс авгалдай гаргаж авахад Ерөнхийлөчийн буланд эсгийгээр гэр хийж амь­дардаг байлаа. Тэр үед нэлээн ч хүйтэн байсан юм­даг. 1982 оны ажлыг ин­гэж л дуусгасан даа.
-Ингээд л загас үржүүлэх ажил­даа улам амташсан байх нь?
-Тийм ээ. 1983 онд дахиад Алтайн хязгаарыг дам­жуулаад арван сая омель загас­ны өндгөн эсийг авч ирүүлж, амилуулсан. Тэр жил­дээ багтаж Байгал нуурт өөрөө очиж, үр тогтоолгоод 50 сая өндгөн эсийг УАЗ-469 машинаар Улаанбаатарт авч ирж байлаа. Улаанбаатараас Улиастайд Иргэний онгоцоор зөөгөөд, Хар нуур руу мөн УАЗ-469-ээр авч ирсэн. Тэр үед авч ирсэн үрээ авгалдай болгоод, авгалдайгаа бас цистернээр Бэрхийн уулны наад талын бүсэд тарааж, загас болгож авсан. Хөдөө аж ахуй эрхлэх газрын даргаар ажиллаж байсан, одоогийн гавъяат зоотехникч Лхагвасүрэн надад маш их тусалсан юм шүү дээ. Ингэж анхны туршилтын ажил ам­жилттай болсон доо.
-Тэгээд үр дүнг нь яг хэдийнээс амссан юм бэ?
-1990 оноос эхлээд загас томорч, нуурын хүчтэй давал­гаа­наар гадагшаа хаягдаж эхэл­сэн юм билээ. Намайг анх цистернээр загасаа зөөж байхад Эрдэнэхайрхан сумын жолооч Аюур гэдэг хүн тус болсон. Түүнтэй энэ их элсийг давж, Багануурт ав­гал­дайгаа тавихаар явах зуураа бид хоёр их будилж билээ. Замдаа машинаа суулгаж, тэр маань надад бухимдахдаа “Та одоо энэ хачин юм авч ирээд машин элсэнд суулгалаа” гэж ирээд л загнаж гарсан. Дараа нь 1993 онд намайг Халх голд ажил хийж явахад радиогоор “Нэг нуур загастай боллоо” гэсэн тасархай мэдээг хальт сонссон юм. Утсаар ярих гээд хүлээх зуураа энэ мэдээг сонссон болохоор “Сая юу ярь­чихав аа” гэж холбооны хүүхнээс асуутал “Мэдэхгүй ээ, баруун аймагт л нэг нуур загастай болсон тухай ярих шиг боллоо” гэсэн. Ингээд Улаанбаатарт иртэл миний шуудангийн хайрцагт нөгөө Аюур “Загас чинь гарлаа, ирж үз” гэсэн цахилгаан илгээсэн байсан. Тэгээд л би замын унаанд сууж аймагт ирээд, аймгаасаа нааш машин гуйж ирсэн. Ирсэн даруйдаа хоёр кг, 300 грамм том загас барьж байлаа. Миний анхны том загас барьсан жил бол 1993 он юм шүү дээ.
-Ингэхэд Хар нуурын дэр­гэд Загас үржүүлгийн ла­бо­ра­торио хэзээ байгуулсан юм бэ?
-Бид Хар нуураа түшиг­лээд “Загас үржүүлгийн ла­бо­ра­тори” байгуулъя гэдэг асуудлыг аймгийн ИТХ-аар 2007 онд оруулсан. Эндээс загасаа аваачиж үзүүлээд ийм тос, өөхтэй загасыг ашиглая, өөхийг нь тос болгоод, тосыг нь витамин болгоё. Шинжилсэн загасаа таваар болгоё гэдэг асуудал тавьсны эцэст 2009 оны есдүгээр сард Засгийн газрын тогтоол гарч, “Загас үржүүлгийн төв” байгуулагдсан. Түүнээс хойш хөл дээрээ зогсох гээд л оролдож байна даа.
-Загас үржүүлэг, судалгааны ажил гэхээр их сонин санаг­дах юм. Загасан дээр тухайл­бал яаж ажилладаг юм бэ?
-Бид хүн амын бүртгэл шиг загасныхаа бүртгэлийг явуул­даг. Загасныхаа бүх л биеийн хэмжээ, урт, эр, эм, хичнээн түрстэй вэ, элэг, зүрх нь хичнээн грамм юм, хэдэн грамм өөх загас­наас гарч байна вэ гэд­гийг нэгд нэгэнгүй шин­жилж, тэмдэглэдэг. Загасаа судлахдаа бүгдийг нь бүртгэж авна. Тухайлбал энэ дэвтэрт бичсэнээр 2009 оны хоёрдугаар сарын 13-ны өдөр, 15 цаг, 05 минутанд загасаа барьжээ. Загас барихдаа 35 мм-ийн нүхтэй, 100 метр тороор барьсан гэж тэмдэглэсэн байна. Энэ өдөр 27 загас судалж, боловсруулснаас 10 нь эм, 17 нь эр байжээ. Эр загасны бул­чирхайн хэмжээ 365 грамм, өөх нь 100 грамм, бэлэг нь 415 грамм, зүрх нь зургаан грамм, ходоод нь 200 грамм, гэдэс дотрын үлдэгдэл нь 490 грамм байв. 10 ширхэг эм загаснаас хоёр кг 920 грамм түрс гарчээ гэж тэмдэглэсэн бай­на. Энэ мэтчилэн ажлаа хийнэ дээ.
-Өө, их нарийн тооцоо, судалгаа гаргадаг юм байна. Ер нь ийм хүнд нөхцөлд эмэг­тэй хүн ажиллахад хэцүү байх. Дандаа бүс­гүй­чүүд ажилладаг бололтой?
-Бүс нуурын судалгааг дандаа усан дээр явуулахаас өөр аргагүй. Өвөл мөсөн дээр, бусад улиралд усан дотор ажилладаг. Бид алс хол ажилладаг болохоор төмөр завь авч яваад байж чад­даг­гүй. Тиймээс резинен завь­тай л замд гардаг. Зарим­даа завь маань чулуу мөр­гөж цоорчихоор усанд орно. Ингээд л ихэвчлэн усан дотор ажилладаг эмэгтэйчүүд энд байдаг юм шүү дээ.
Эрэгтэйчүүд загасны мэргэж­лээр суралцах нь их ховор. Голдуу эмэгтэйчүүд энэ мэргэжлээр суралцдаг. Эмэгтэй хүн, эх хүн учраас эрүүл мэндээс авахуулаад элдэв асуудалтай тулгарах нь дамжиггүй. Тэгэхдээ яах вэ, манай эмэгтэйчүүд энэ салбарт ажиллаад л байна. Зарим өвөл манай энд 42 градус хүртэл хүйтэрдэг. 42 градусын хүйтэнд ажиллах үед гар, хуруу хөлдөх зэргээр багахан хэмжээний мэргэж­лийн бэрхшээл тулгарна. Нэгэнт бид ийм мэргэжил сон­гож авсан учраас шантарч болох­гүй, ажиллах хэрэгтэй гээд л зүтгэдэг юм.
-Энэ газрыг их цэвдэгтэй гэж сонссон юм байна. Танай байшин хүртэл доо­роо­­соо усанд нэвчсэн юм билээ?
-Тэр үнэн. Энэ газар цэв­дэгтэй учраас гал түлэхээр байшингийн доороос ус гар­даг юм. 2008 онд 50 см ус гарсан ч 42 градусын хүйтэнд хоёрдугаар сарын 15 хүртэл усны гуталтай л усан дотор ажиллаж байлаа. Тэр жил би нуруугаа хугалж, гурван сар эмнэлэгт хэвтчихээд аравдугаар сарын 15-нд таягаа тулж ирээд усан дотор ажилласан. Одоо бие маань эрүүл байна. Усан дотор ажилласан болохоор чий­рэгжиж, эдгэсэн болов уу гэж боддог юм.
2010 оны нэгдүгээр сарын 12-нд мөн л ус гар­сан. Түрүүчийн удаа ус гар­гахгүйн тулд сая гаруй төгрөгөөр засуулсан ч дахиад л ус гарсан. Сая дахиж сая төгрөгөөр байшингийнхаа доод талыг хөндийлж заслаа. Дахин ус гарах юм уу, бүү мэд. Мэдээж байгалийн бэрх­шээл­тэй бид хичнээн тэмцээд ч нэмэргүй шүү дээ.
-УИХ-ын гишүүдээс эх­лээд нутгийнхан та бүх­нийг дэмжиж, ажилладаг байх?
-Биднийг дэмжиж ажилладаг хүмүүс их бий л дээ. Тухайлбал 2008 онд Эрдэм шинжилгээний төвийг бай­гуулах гээд ирэхэд “Тэсийн гол” компанийн захирал Хүрэлбаатар бүрэн тоногтой, жижиг гэрийг бэлэг­лэсэн. 2009 оны эхээр бид­нийг усан дотор ажиллаж байхад УИХ-ын гишүүн Д.Оюунхорол ирж үзээд зургаан ханатай энэ гэрийг явуул­сан байсан. Иймэрхүү маягаар олон түмний тусламжтайгаар ажлаа хийж л байна.
-Энд хулгайн анчид их байдаг гэсэн. Та хэдэн жилийн өмнөөс тэмцэж эхлэв ээ?
-1995 оноос л хулгайн ан­чид цугларч, ямар ч зөв­шөө­рөлгүйгээр загас барьж эхэл­сэн. Загасыг маань хам­­гийн анх зөвшөөрөлгүй барьж эхэлсэн хүн бол “Тэсийн гол” компанийн захирал Хүрэлбаатар. Эхлээд зөв­шөөрөлгүй барьж байхад нь би бага зэрэг торгож барьсны эцэст Байгаль орчны яам­наас гурван тонн загасны зөв­шөөрөл аваад оросуудын хамт агнасан. Тэгэхээр нь би оросуудыг нь загас агнахыг зог­соосон л доо.
Ер нь 1995 оноос хойш манай энд олон хүн загасчилсан. Завхан айм­гийн Цаг уурын газрын дар­га Самдан гэдэг хүн хул­гай­гаар загасчилж, нэлээн ч юм олсон. Мөн зуух ажил­луул­даг Цэеэрэгзэн гэгч загас агнаж байсан бол дараа нь түүний хүү Энхээ дөрөв, таван жил хулгайгаар ажилласан. 2005 он хүртэл 600 гаруй хүнтэй, 60-аад гал энд ажилласан юм шүү дээ. Эдгээр хүмүүсээс анх л загасчилж, мэргэжилтэн бол­сон хүн бол Дэрэнгийн Ган­бат гэж нөхөр бий. Одоо нуурын урд жуулчны бааз бай­гуулчихсан байгаа.
Тэгж байтал 2005 онд Эрдэнэ­хайрхан сумын уугуул иргэн “Сонор трейд” ком­панийн захирал Энхболд гэдэг хүн намайг дэм­жиж, санхүүжүүлснээр 25 хүний хамт би Хар нуурт ирж ажилласан. Гэхдээ л ганцхан сарын дотор 140 тонн загас агнаж байсан нь надад дэндүү харамсалтай санагддаг. Аргаа барахдаа тэр үеийн аймгийн орлогч дарга Батмөнх, Завханы иргэн, Шинжлэх ухааны ака­демийн сэргээгдэх хүчний корпорацийн захиралтай хамт явж “Та нар ингэж хамаагүй агнаж болохгүй” гэж хэлж, ярьж ч байлаа. Ингээд 2006 оноос загас зөв­шөө­рөл­гүй агнахыг зогсооё гэсэн ч чадаагүй. Намайг 2006 оны 11 дүгээр сард ирэхэд дахиад олон хулгайн загасчид энд ажиллаж байсан. Эхлээд сумын захирамж, дараа нь аймгийн ИТХ-ын захирамж гаргаад ч дийлээгүй. 2007 онд ч хорьсон. Харин 2008 онд БОЯ-ныхан бидний судалгаан дээр түшиглэн, мөн өөрсдөө ч биологийн төрөл зүйлийг явуулсны эцэст 2015 он хүртэл хориглох тогтоол гаргачихаад байгаа юм.
Ер нь Загас үржүүлж ядаж байхад малын хулгайч шиг хул­гайч нар зөндөө. Зарим­тай нь зодолдоно. Заримд нь доромжлуулна, заримд нь алгадуулж, зодуулна. Элдэв янзаар доромжлоод, болох­гүй бол шөнө ирж айл­гадаг. Эсвэл биднийг байх­гүй байхад ямар нэгэн аргаар гэрээс юм хулгайлна. 2009 оны хавар бидний бүх зүйлийг хулгайлчихсан бай­сан. Нарны энергиэр ажил­ладаг толь, хөнжил, дэвсгэр, тогоо шанага гээд л бүгдийг хул­гайлсан. Энэ байшингийн цонх­нуудыг хэд дахин хагалсан. Хамгийн сүүлд 2010 оны дөрөвдүгээр сард чулуу шидээд бүх цонхыг хагалсан шүү дээ.
-Нэг нь бүтээгээд бай­хад бусад нь устгаад байж болохгүй л дээ. Таны хийж, бүтээх ажил үргэлж ундарч бай­даг бололтой. Хашаан дот­роо, элсэн дээр хүртэл та мод тарьсан юм билээ. Энэ чухал ажлыг тань анзаарахгүй байж чадсангүй. Яаж ингэж чадав аа?
-Тийм ээ. Бид элсний нүүдлийг хэрхэн сааруулж болох вэ гэдгийг судалсан. Гад­ныхан ямар туршлагатай байна вэ гэдгээс эхлээд чамгүй судалгаа явуулсны эцэст 0.4 га жижиг газартаа мод тарья гэж шийдсэн. Ингээд 2008 оны аравдугаар сард Завхан аймгийн Мод үржүүлгийн газраас 500 ширхэг суулгац авч ирж, суулгасан. Хүйтэн байсан учраас ихэнх нь амьдарч чадаагүй ч 100-аад нь амьдарсан. Одоо манай ха­шаан дотор ургаж байна л даа.
2009 оноос бид нэлээн өр­гөн хүрээтэй ажиллаж эхэл­сэн. Өнөөдрийн хувьд 3000-аад мод, сөөг, бут тарьсан. Манай хашаан доторх өвс 20-50 см өндөр ургаж байна. Энэ судалгааныхаа үр дүнд элсний нүүдэл ирсэн тохиолдолд мод тарьж, сааруулах хэрэгтэй юм байна гэж бодлоо. Зарим ул­сууд намайг та загас үр­жүүлэхээс гадна мод ургуулах гэж байгаа гэл үү хэмээн цаашлуулж байна лээ. Би тэднийг ирээд элсэн дээр мод ургаж болдог юм бай­на гэдгийг хараасай гэж бод­дог юм.
-Модоо зүгээр л услаад бай­даггүй байх. Хэрхэн ар­чилж, борддог юм бэ?
-Модоо ганц элсэн дотор суулгасан юм биш. Нутгийн бор­доо буюу малын бууц, ар­галын үнсээр бордож, мод­нуудаа ургуулсан. 2003 оны тавдугаар сараас Биологийн ухааны дэд эрдэмтэн, Эрдэнэхайрхан сумын уугуул иргэн Отгонбилэгийг урьж, 2009 оны 12 дугаар сард лабораторио танилцуулсан. 2010 оны тавдугаар сарын 12-ноос энд ирж, ажиллахдаа үр яаж суулгах вэ, хэрхэн арчлах вэ гэдгийг манай ажилчид, Эрдэнэхайрхан сумын залуучуудад зааж сургасан. Манай хуучин хашаа бол 0.4 га, шинээр барь­сан хашаа маань 0.8 га газар юм шүү дээ. Энэ газартаа 30 төр­лийн, 100 гаруй зүйлийн ур­гамал тарилаа. Таван жилийн дараа Улаагчны хар нуурын эрэг орчимд ойн төгөл бий болсныг та бүхэн харах биз ээ.

С.Бэлэгмаа "Өглөөний сонин"   http://mongolnews.mn/baldorj%20san/buteel/material/42.html