Шилдэг роман: Төрийн шагналт зохиолч Ч.Лодойдамбын "Тунгалаг тамир"

 Монголын утга зохиолд тод мөрөө үлдээсэн Ч.Лодойдамба хэмээх билигт нэгэн эрдэнэт хүний биеийг олсноос хойш 90 жил нэгэнт өнгөрчээ. Тэрээр дөнгөж тавин нас хэвийгээд мөнх бусыг үзүүлсэн ч Лодойдамба хэмээх заан модыг монгол хүн, түүгээр ч барахгүй хилийн чанад дахь анд нөхөд уншигчдын дур сэтгэлийг соронзон адил эзэмдэн мөнхөрсөн юм.Тэрээр цаг цагийн араншинг дагасан ямар ч хувирлыг бие сэтгэл, оюун санааны цул бат чанараараа "хугараагүй ноөн нуруу" тэнхээ зааж, аливааг сөрөн туулж гарах хүчирхэг даль жигүүртэй нэгэн байлаа. Лодой зохиолч төмөр замын машинистаас, төрийн сайд хүртэлх амаргүй замыг туулахдаа анхны романы нэг "Алтайд"-аас аваад зууны шилдэг туурвил "Тунгалаг Тамир" бол Монголын уран зохиолд төдий бус дэлхийн уран зохиолын үнэт сан хөмрөгт багтсан юм.

http://myloverso.ucoz.de/publ/kino_ertnc/kino_mongol/tungalag_tamir_1_r_angi_musk/13-1-0-1047 - энэ линкээр орж Тунгалаг тамирыг үзэж болно.


Тунгалаг тамир

Олноо єргєгдсєний дєтгєєр оны зуны эхэн сарын нэгэн єдєр Их тамирын хойгуур гарсан замаар гуч орчим насны хар хїн нилээд ачаатай морин тэрэг хєтлєєд явж байв. Нар салхинд гандаж, хир хєлсєнд нэвтэрч урагдсан дээлээ есєн єнгийн юмаар нєхсєн болохоор ямар эдээр хийсэн нь мэдэгдэх аргагїй ажээ. Ханхар дєрвєлжин мєрєндєє утаа болсон цахиур буу хєндлєн їїрч, даахирсан бїдїїн хар гэзгээ дарайсан хуучин хєх ямбуу алчуураар шуужээ. Шороонд буурал болсон єтгєн хар хємсгєн доорхи том гэгчийн дїрлэгэр нїд нь удаан цавчилж, хєлс дааварласан хїрэн нїїрэнд нь урт замын алжаал илэрч, гїн бодолд автагдан хїрлийхийг харвал ядарсан буюу уурласан алин болох нь мэдэгдэмгїй ажээ. Энэ хїн дахин дахин эргэж харан, заримдаа зогсон, ачаагаа засан явсаар оройн нар уулын толгой шїргэх їед замаас гарч голын эрэг чиглэв. Ингээд ногоон зїлгэн дээр очоод буугаа эвтэйхэн гэгч нь авч шийрлэн тавиад, тэрãээ буулгаж, морио чєдєрлєн тавив. Тэрэгнийхээ сїїдэрт тавтай завилан суугаад єврєєсєє мод толгой гаргаж тамхиа татаж утаагий нь алгуурхан їлээн гаргах зуур ногооны їзїїр имрэн оролдоно. Энэ хїнийг Эрдэнэ гэдэг. Засагт ханы хошууны Олгонууд отгийн хїн. Уулаас эцгээс ах дїї хоёул бєгєєд багадаа єнчрєн айл дамжин зарагдаж бор хоног єнгєрїїлэн явжээ. Дїї нь Тємєр гэгч хїн бий. Арван зургаан насандаа шилийн сайн эрчїїдтэй нийлж удалгїй эрмэг зориг, эр чадал ухаан санаагаар гайхагдсан «Засагт ханы цахиур Тємєр» гэж алдаршин халх дєрвєн аймаг, шавь тавд домог мэт яригддаг болжээ. Єнєєгєєс гурван жилийн ємнє Тємєр ахындаа гїн шєнє їл таних хоёр хїний хамт ирж уулзаад їр шєнє салахын їед явжээ. Тэгэхдээ цоохор ембїї, оросын цагаан хааны цєлхєєв гучаадын хамт єгчээ. Тїїнээс хойш ах дїї хоёр óчраагїй зєвхєн л сургаар амьд мэндээ мэдэлцэж байжээ. Харин сїїлийн жил гаруйн дотор Эрдэнэ дїїгийнхээ тухай ямар ч сураг сонссонгїй.

Эрдэнийн єєрийн нь хувьд гэвэл багадаа Доной тайжийн хонь хариулж, хурдан морий нь унаж байхдаа хїї Чулууны нь бичиг заалгахын далимаар бичиг сурч, уулаас ухаан сэргэлэн болохоор «Оюун тїлхїїр», «Цаасан шувуу», «Гурван улсын бичиг», «Алтан товч»-оос эхлэн олдсон юм бїхнийг уншин гуйсан хїнд єргєдєл, захиа бичиж удалгїй «Бичээч Эрдэнэ» гэж нутагтаа алдаршжээ.

Арван найман насандаа нутгийн Долгор гэдэг бїсгїйтэй дэр нийлїїлэн гэр барьж амьдрав. Бас арваад сарлаг, хоёр гурван унах морь, хэдэн хоньтой болжээ. Эрдэнэ бусад хїн шиг зовохдоо зовæ, єлсєхдєє єлсєж, баярлахдаа баярлаад, хорсохдоо хорсоод амьдарч болох байжээ. Гэтэл шинээр ширээ залгасан засаг хаан Гомбожавын зан авир ширїїн, ард олныг зовоох нь хир хэмжээнээс хэтрэхэд чуулган дарга, монгол манж зургааныг дамжин заргалдав.

Гэвч ноёнтой єшєєтэй бол хонгогїй, нохойтой єшєєтэй бол хормойгїй гэдэг дэмий їг биш болохоор Гомбожав хошууны хєрєнгєєр хєлєє хїрэх газар бїхэнд хээл хахууль цутгаж байгаад эзэн ноёнтойгоо харгалдсан тэрсїїд албатыг Улиастайн бат гїнд орхив. Тэнд їс, бєєсєндєє баригдан жил гаруй болж байтал монгол улс манжаас тусгаарлан богд Жавзандамба хутагт тєр шашныг хослуулан баригч нарангэрэлт тїмэн наст эзэн болоод єршєєл тїгээж Эрдэнэ гяндангаас гарчээ. Бат гїнд сууж байхдаа дїїтэй нь хамт Говь мэргэн Вангийн ноён сїргээс таслан хєєж, Цэцэн Сартуулын хошуунд дамжуулж байсан нэг эртэй дайралдаж Тємєрийн тухай єдий тєдий домог шиг яриа сонсжээ.

«Морины сайныг харуут таньдаг, санаа нь сїї шиг чадал нь хархул шиг эр дээ. Äолоо хоногийн єлийг дуулж байгаад давдаг хїн, далан єртєє газрыг дєрєєн дээрээ туулдаг эр» гэх зэргээр Тємєрийг шагшин магтжээ.

Эрдэнийг нутагтаа очиход нь хорссон хааны хавчлага байж суухûí аргагїй áîëîход нь албан татвар, аль нэгд єчїїхэн хєрєнгє хамж єгєєд ганц морин тэргэнд юмаа ачиж Богдод мєргєхєєр эхнэр хїїхдээ дагуулан хїрээний зїг зам хєєжээ.

Эрдэнэ тамхиа хэд дахин шунаг сороод, ирсэн зам руугаа харлаа. Тэртээ хєтлийн наад руу орсон замаар хїїхэд эхнэр хоёр нь гэлдрэн алхсаар ирж явааг хараад, мод толгойгоо галтай нь тїрийлэн босож ачаагаа буулган яг л дээл шиг нь тїмэн нєхєєс болж утаанд шарлан дарайсан жижиг майхнаа босгоод аргал хормойлж тїїн, гурван том чулуу тулан галлаж цай чанав.

Жалавчин тогоотой цай цайран буцлах їед эхнэр хїїхэд нь ч ирлээ. Долгор замдаа тїїсэн аргалаа асгаж хормойгоо сэгсрээд хєлєє жийн суув. Алсын аян, замын шороо, хурц наранд борлосон энэ эмэгтэйн царайíд алжаалын тэмдэг тодорхой авч эхийнхээ дууг сонссон ботгоны нїд шиг тормолзсон болох хар нїдэнд нь залуугийн гал, хєдєє талын бїсгїйн гоо жавхлан тодорхой ажээ. 

цааш уншихыг хүсвэл: http://www.amjilt.com/uranzohiol/tungalag-tamir.html