¯íäýñíèé áºõèéí áàðèëäààí íü îëîí çóóí æèëèéí ò¿¿õýí óëàìæëàëòàé, ¿íäýñíèé øèíæ ÷àíàðûã àãóóëàí õºãæèæ èðñýí ã¿í ã¿íçãèé óòãà ó÷èð äýã æàÿã á¿õèé íààäìûí íýã òºðºë þì. Ìîíãîë îâîãòíû áºõèéí áàðèëäààíû ò¿¿õýí õºãæèëä:
· Ìîíãîë÷óóäûí áóõ áàðèëäààí
· Õàëõ áºõèéí áàðèëäààí
· ªâºðìîíãîëûí áàðèëäààí ãýæ áàéñàí áºãººä ýäãýýð áàðèëäààíóóä íü àäèë òºñòýé áîëîí ÿëãààòàé ç¿éë¿¿äòýé.
Àäèë òºñòýé ç¿éë¿¿ä íü:
- Áºõ÷¿¿äèéí ºìñãºë
- Äýâýý øàâàà
- Áºõèéí çàñóóë, õºëèéí öýö
- Áàðèëäàõ òàëáàé
ßëãààòàé ç¿éë¿¿ä íü:
Áºõèéã óíàñàíä òîîöîõ õýëáýð¿¿ä íü ººð. Òóõàéëáàë:
· Áóõ áàðèëäààíä-äàëààð íü øîðîîäóóëàí õºäºë㺺íã¿é äàðàõ
· Õàëõ áàðèëäààí - òîëãîé, ºâäºã, òîõîé, á¿õ áèåýð øîðîîäóóëàõ
· ªâºðìîíãîë áàðèëäààí – õî¸ð ãàð ãàçàðò õ¿ðýõ áóþó ºâäºã òîõîé á¿õ áèåýð øîðîîäóóëàõ
Ìîíãîë÷óóä õýí íýãýí áàðèëäñàí, íîöîëäñîí õ¿íèéã áºõ ãýæ íýðëýæ áàéãààã¿é. Õàðèí ýð¿¿ë ÷èéðýã, õ¿÷ òýíõýý èõòýé, õóðö õàðààòàé, áóñäûí ìýõèéã õàðèóëæ ÷àääàã, îâ ìýõòýé, çàëèðõàã õóðäàí øàëàìãàé, ýöýæ öóöàõã¿é, áèåèéí ãàäààä ¿çýìæýýð áàõäàì áàðèëäààíû äýâýëòèéã ¿çýñãýëýíòýé ñàéõàí õèéäýã, ýðäýìä ÷àäàëòàé áàðèëäàà÷äûã íýðëýäýã.
Ìîíãîë áºõèéí áàðèëäààíû ºâºðìºö îíöëîã òàëóóä:
- Ìýõèéí îëîí õóâèëáàðóóäòàé
- áèåèéí æèíãèéí ÿëãààã¿é
- öàã õàðãàëçàõã¿é
- áàãà öàãèéí äîòîð îëîí áºõèéã áàðèëäóóëäàã
- áàðèëäààíû òàëáàéã õÿçãààðëàäàãã¿é
Îíîîëòîîñ ãàäíà ºíäºð öîëòîé áºõ÷¿¿ä íü 3 äàâààíààñ ýõëýí àì àâ÷ áàðèëäàíà.
¯íäýñíèé áºõèéí áàðèëäààíû ãàðàà, äýâýý, øàâàà, ýäýëæ õýðýãëýæ áóé õóâöàñ ºìñãºë¿¿ä, öîë îëãîõ áîëîí, öîëëîõ æóðàì, àì óãòóóë àâàõ, òàõèì àâàõ, òàõèì ºãºõ ¸ñ, áºõèéí çàñóóë, õºëèéí öýö ãýõ çýðýã ¿éëäë¿¿ä íü õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë ñàíààã ýçýìäýí áàäðààæ ÷àääàã, óðëàã ñïîðòûã õîñëóóëàí ¿íäýñíèé ºâºðìºö øèíæèéã õàäãàëäñàí ìàø íàðèéí íàíäèí çàí çàíøèë ãýæ îéëãîõ õýðýãòýé.
¯íäýñíèé áºõèéí áàðèëäààí íü ººðèéí ãýñýí ºâºðìºö çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áºãººä áàðèëäààí ýõëýýä äóóñàõ õ¿ðòëýý äàðààõ 3 ¿åä õóâààãäàíà. ¯¿íä:
- Ýõýí áóþó ãàðàëòûí ¿å
- ¯íäñýí áóþó áàðèëäààíû ¿å
- òºãñãºë áóþó îðîëòûí ¿å
Áºõèéí áàðèëäààíä:
Îíîîëò õèéõ, àì àâàõ, áºõ òàâèõ, òàõèì àâàõ áà ºãºõ çýðýã ºâºðìºö øèíæ¿¿ä áàéäàã.
Áàðèëäàõ áºõ÷¿¿äèéã íýã õî¸ðûí äàâààíä îíîîëòîîð, 3 äàâààíààñ õîéø öîëòîé áºõ÷¿¿äèéí öîëíû áîëîí àìæèëòûí ýðýìáýýð àì àâàëòààð ÿâóóëàõûã îíîîëò ãýíý.
Àõëàõ öîëòîé áºõ÷¿¿ä ãàðûí äàà íàð äýýð èðæ áºõ÷¿¿äèéí íýðñèéã äóóäóóëàí äóðòàé áºõºº íýð çààí àâ÷ áàðèëäàõûã àì àâàõ ãýíý.
Áºõ÷¿¿ä áàðèëäàõààð òýì¿¿ëýí ºâä㺺 òóëæ ýñâýë çàñóóë÷ûí ìºðºí äýýð ãàðàà òàâèí çîãñîî òýð àãøèíä çàñóóë÷èä áºõèéí ìàëãàéã ìàãíàéí òóñ ãàçðààñ íü õ¿íäýòãýëòýéãýýð àâàí “Òýð áºõ õýíèé õýí áý” ãýýä ººðèéí áºõèéí àëäàð íýð öîëûã óÿíãàëóóëàí äóóäàõûã áºõ òàâèõ ãýíý.
Ãàðàà äýâýý øàâààíû òóõàé
Ìîíãîë áºõ÷¿¿ä ýðò äýýð ¿åýñ Ãàðüä, Á¿ðãýä, Õàðöàãà, Øîíõîð çýðýã øóâóóäûí øèíæèéã èëòãýí áàðèëäàõûí ºìíº ãàðàà áà äýâýëòèéã õèéæ èðñýí íü áºõ÷¿¿äèéí ñ¿ð æàâõëàíã õàðóóëàõûí çýðýãöýý áèå õàëààëò íü áîëäîã áàéíà.
Ãàðàà íü: Áºõ÷¿¿ä áàðèëäààíû òàëáàéä ãàðàõäàà ãóÿíû ºâºð òàëä 2, àðä íü íýã óäàà àëãàäàæ ãàðäàã. Ýíý íü ìîðü, ñóð, áºõ ãýñýí ýðèéí ãóðâàí íààäìûí óòãûã èëýðõèéëæ áóé áºãººä áàðèëäàõûí ºìíº ãóÿíû ºâºð, àð òàëä íýã íýã óäàà àëãàäàõ íü õî¸óëàà õ¿÷ýý ¿çüå ãýñýí óòãà þì.
Øàâàà íü: áºõ÷¿¿ä äýâýëòèéíõýý òºãñãºëä íàð çºâ ýðãýýä 2 õºë äýýðýý õàãàñ ñóóæ ãàðàà àëäëàí áàðóóí ç¿¿í òàë ðóóãàà öýýæýý õàãàñ ýðã¿¿ëýí ººðèéí ñóðñàí øàâàëòûã õèéíý. Øàâàëò íü íèñýæ èðñýí øóâóó áóóõäàà äàëàâ÷àà õóìüæ áàéãààã ä¿ðñëýí ãóÿíû äîòîð ãàäíà òóñ íýãýíòýý àëãàäàí ó÷èðàà áºõèéíõºº ç¿ã ýðãýíý.
Áºõ÷¿¿äýä öîë îëãîõ: Ìàíàé ýðèíû YIII çóóíû ¿åä áºõèéí öîë, ãóíøèí ¿¿ñýæ, XIII çóóíû äóíä ¿åýñ îäîîãèéí õýðýãëýæ íà÷èí, çààí, àðñëàí çýðýã àðààòàí àìüòíû íýðýýð öîëûã ºãäºã áàéñíàà 2004 îíîîñ 5 äàâààíààñ ýõëýí äàâàà á¿ðä äàðààõ öîëûã îëãîæ áàéíà.
5 äàâñàí áºõºä Óëñûí íà÷èí öîë
6 äàâñàí áºõºä Óëñûí õàðöàãà öîë
7 äàâñàí áºõºä Óëñûí çààí öîë
8 äàâñàí áºõºä Óëñûí ãàðüä öîë
9 äàâñàí áºõºä Óëñûí àðñëàí öîë
Ò¿ð¿¿ëñýí áºõºä Óëñûí àâàðãà öîë ºãäºã.
Óëñûí áîëîí àéìãèéí íààäàìä àíõ óäàà ò¿ð¿¿ëñýí áºõºä àðñëàí öîë, àðñëàí öîëòîé õ¿í äàõèí ò¿ð¿¿ëáýë àâàðãà öîëûã, àâàðãà öîëòîí ò¿ð¿¿ëáýë äàëàé àâàðãà, äàëàé àüàðãà öîëòîí ò¿ð¿¿ëáýë äàÿí àâàðãà, äàÿí àâàðãà öîëòîí ò¿ð¿¿ëáýë óëñûí äàðõàí àâàðãà öîë îëãîäîã æóðàìòàé.
Óëñûí íààäàìä:
Àì àâàëòûí ãóðâûí äàâàà
Öîë ÷èìýã õ¿ðòýëòèéí òàâûí äàâàà
Öîë àõèóëàëòûí äîëîîãèéí äàâààíóóäàä ç¿¿í áà áàðóóí òàëûí òýðã¿¿í äýýä ìàãíàé áºõ÷¿¿äèéí öîëûã äóóäíà.
¯ç¿¿ð ò¿ð¿¿ áóëààöàëäàõààð ãàð÷ áàéãàà áºõ÷¿¿äèéí ãàðààíààñ ãàðàõàä áàðóóí ç¿¿í òàëûí çàñóóëóóä àðààñ íü èõ õ¿÷ ÷àäàëòàé áºõ÷¿¿ä ãàðñíûã
èëòãýí õàíàðàí óíàõ õýëáýðýýð ñºõºð÷ ñóóí õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëäýã.
Ìîíãîë áºõèéí ºìñãºë.
Ìîíãîë áºõèéí ºìñãºë íü ìîíãîë óëñûí ¿íäýñíèé áºõèéí ñ¿ð æàâõààã èëòýí õàðóóëñàí ãîî ¿çýìæ, òºãñ óòãà á¿õèé ýäëýë þì.
ªìñãºë íü áàðèëäààíû ýðõýì ¸ñûã ã¿éöýòãýõ ìýõèéí áàðüö õàíãàõ áºõ÷¿¿äèéí õ¿äýð áèå ãàëáèðûã õàðóóëàõ áàðèëäààíû àðãà á¿õèé á¿òýýëèéí íýã òºäèéã¿é, áàðèëäààã¿é öàãò ºíãèéã íü äîòîð íü õèéæ ýâõýí õ¿íäýòãýëòýé áàéðàíä íàíäèãíàí õàäãàëäàã æàìòàé.
Ìîíãîë áºõèéí ºìñãºëä:
- ĺðâºí òàëò æàíæèí ìàëãàé
- Çîäîã øóóäàã
- ͺìðºã
- Ýýòýí õîíøîîðòîé ìîíãîë ãóòàë îðíî.
Ìàëãàé: Óòãà òºãºëäºð àãóóëãà á¿õèé æàíæèí ìàëãàéã ãàçàð òàâèëã¿é ºìñºæ çàñóóëóóä ãàðòàà çàëàí ºðãºí áàðüäàã. Ìàëãàéíû 4 òàë íü ìîíãîëûí 4 àéìãèéã, îðîé äýýðõ çàíãèäìàë ñàìïèí íü øàâü 5 ãàçðûã òºëººë¿¿ëýí á¿òýýñýí áºãººä 1995 îíîîñ 4 òàëò ìàëãàéã óëààí çàëààòàé áîëãîæ ò¿¿í äýýð øàð ºíãèéí òóóçààð íààäàìä ãàðãàñàí àìæèëòûã òýìäýãëýæ ìàëãàéã 4 òàëä íü àâàðãà, àðñëàí, çààí, íà÷èí öîëûã èëòãýí õàðóóëñàí õ¿÷èòí¿¿äèéí ä¿ðñèéã ìºí㺺ð ñèéëýí õèéñýí îíöëîõ òýìäýãòýé áîëæýý.
Çàëàà: Çàëàà íü ¿íäýñíèé áºõèéí áàðèëäààíä ãàðãàñàí àìæèëòûã èëòãýí õàðóóëíà. Õºíäëºí “øàð” òóóçûã ä¿ðýìä çààñàí õýìæýýíèé äàãóó çàëààí äýýð õºíäëºí õàäíà.
Çîäîã øóóäàã: Ìîíãîë áºõèéí çîäîã íü “ñàðàí” áà “óóòàí” õýëáýðèéí ãýñýí 2 ÿíçûí ýñã¿¿ðòýé. Çîäîã øóóäãèéã 纺ëºí òîðãîìñîã ýäëýëýýð ýñãýæ, ìÿíäñàí óòñààð èðìýãëýí øèäýæ øóóäàãíû ãóÿíû õýñãèéã 纺ëºí ñóð áóþó àðüñààð ñ¿ëæýæ õàíöóéíû óÿàã ìÿíäñàí óòàñ õàäãààð õèéíý. Çîäîãíû ýëýã á¿ñ íü õ¿÷ ÷àäàë, àðãà ìýõ, çîðèã ñàìáààãààð õ¿÷èðõýã áàéõ óòãûã àãóóëíà. ªíººãèéí áºõ÷¿¿ä ãîë òºëºâ õºõ óëààí 2 ºíãèéí çîäîã øóóäãèéã ýðõýìëýí õýðýãëýæ áàéíà. Ìîíãîë÷óóä òýíãýð, ãàçàð, óóë, óñàà ø¿òýí ºíãºíèé áèëýãäëèéã ýðõýìëýæ áºõ÷¿¿äèéíõýý çîäîã øóóäãèéã äàðààõ ºí㺺ð õèéäýã áàéæýý.
¯¿íä: Õàð çîäîã Óëààí øóóäàã
Øàð çîäîã Íîãîîí øóóäàã
Õºõ öýíõýð çîäîã Óëààí øóóäàã
Óëààí çîäîã Öýíõýð øóóäàã…. Ãýõ ìýò.
ͺìðºã: Áºõ áàðèëäàõààð ãàð÷ èðæ áóé ç¿¿í áàðóóí
òàëûí òîì öîëòîé ìàãíàé áºõ÷¿¿ä íºìðºã íºìºðíº.
Ç¿¿í òàëûí ìàãíàé áºõ öýíõýð, áàðóóí òàëûí ìàãíàé áºõ óëààí íºìðºãòýé áàéõ áºãººä íºìðºã íü óëààí, ÿãààí, õºõ, öýíõýð, íèìãýí, òîðãîìñîã ýäýýð õèéãäñýí ºðãºí íàðèéí ýìæýýð á¿õèé õîøìîãòîé, äóãóé òîéðîã çàõòàé, óðä òàë íü çàäãàé, õàíöóéã¿é, ýëýã á¿ñ íü ìÿíäàñ, õàäàã áîëîí áóñàä 纺ëºí ýäèéí àëü íýãýýð õóðóóíààñ íàðèéíã¿éãýýð Ẻðºíõèéëýí õèéãäýíý.
Ãóòàë: ýýòýí õîíøîîðòîé ìîíãîë ãóòàë íü áºõ áàò , ýäýëãýý ñàéòàé, àëèâ þìàíä òýýãëýæ á¿äðýõã¿é, ìîíãîë áºõèéí ìýõ õèéõýä íýí òîõèðîìæòîé, áàðèëäàõ ÿâöàä õîëõèí ñóãàðàõààñ áîëãîîìæëîí ãóòëûí ò¿ðèé îéìñ 2-ûí çàâñàð õóëñ áóþó óÿí ìîäîîð õàâ÷ààð õèéæ õàëòèð÷ ãóëñàõ, áýðòýë ãýìòýë àâàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ óëàì áàò ñóóðüòàé áîëãîõ ¿¿äíýýñ õ¿ëýã áîîëòûã õýðýãëýíý. Ãóòëûí ò¿ðèéíýýñ äýýø ãàðñàí õýñãèéã õàðàà ãýíý. Õàðààã ñàðüñààð õýý óãàëç õàòãàí ãî¸æ óðëàíà.
Áºõèéí öîë
Áàðóóí òàëûí çàñóóë ñîíñîî
Á¿ðýí Ýðõò Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí
Àðäûí Õóâüñãàëûí ÿðóó àëäàðò …….. æèëèéí îé
Áàÿð íààäìûí óëñûí èäýð çàëóó
Àâàðãà, çààí, àðñëàí, íà÷èíàà
Ýíý èõ áàÿð öýíãýëèéí
Ò¿ãýýìýë æàâõëàíã á¿ðä¿¿ëñýí
Ò¿ìýí îëíû äîòðîîñ øàëãàðñàí
Ìîíãîë äàÿàð àëäàðòàé
Õàìàã îëíîî áàÿñóóëñàí
Õàðüøã¿é çîðèãò õóðö ãàðàìãàé
Áààòàð çîðèãò áàäðàíãóé õ¿÷èò
ªñºí íýìýõ ºðíºí äýëãýðýõ
Óëàì óëàì ñàéæðàõ óðàì ìýõò çàëóó áºõºº
Èõ áàÿð öýíãýë íààäìûí
¯íäýñíèé áºõèéí áàðèëäààíû ç¿¿í òàëûí æèã¿¿ðò
………………………………àéìãèéí õàðüÿàò
Îëîí ò¿ìíèé äóíäààñ îíöëîí øàëãàðñàí
Á¿õíèé òýðã¿¿í áºõèéí ìàíëàé
Èäýð çàëóó àâàðãà àðñëàí, çààí íà÷èí
Ìàíàé òàëûí áàðóóí æèã¿¿ð áàéãàà
……………………….. àéìãèéí õàðúÿàò
Çàëóó áºõ ……………………………àìëàí àâ÷ îëîí ò¿ìíèé ºìíº
Óðàí ìýõèéã óðàëäóóëàí áàðèëäàæ õ¿÷èéã ¿çüå ãýâýý.
goy yum aa
ReplyDeleteÝíý óðàí õàé÷èëáàðóóä ñýòã¿¿ë÷, ÿðóó íàéðàã÷ Öýýíçýíãèéí Ãàëáàäðàõûí á¿òýýë¿¿ä áàéíà. ¿íýõýýð àâüÿàñòàé çàëóó. ò¿¿íèé www.badrangui.blogspot.com íýðòýé áëîã äýýð íü ýíý á¿õýí áàéäàã þì.
ReplyDelete