Монгол улсын тусгай хамгаалалттай газар нутаг

    Ìîíãîë÷óóä áèä ýðò äýýð ¿åýñ  õºõ òýíãýðèéã ýöýãòýéãýý, ãàçàð äýëõèéãýý ýõòýéãýý àäèëòãàí ç¿éðë¿¿ëæ, òýíãýðèéã íàð, ñàð, îä, ãàðèãèéí õàìò, ãàçðûí õºðñ, øîðîî, óóë, óñ, óðãàìàë, àìüòàíòàé íü íýãäìýë ãýæ óõààðàí îéëãîæ, òýð á¿õíèéã íèéëáýð öîãöîîð íü õ¿íäëýí ø¿òýí áèøèð÷, õàéðëàí õàìãààëæ èðñýí óëàìæëàëòàé.

       

    Äýëõèéä  àíõíû äàðõàí öààçàò ãàçàð 1861 îíä Àôðèê òèâä áèé áîëñîí ò¿¿õòýé ÷ ò¿¿íýýñ ºìíº, ãàçàð äýëõèéãýý õàéðëàí õàìãààëæ èðñýí óëàìæëàëäàà òóëãóóðëàí  1778 îíä  Áîãä  óóëûã àëáàí ¸ñîîð äàðõàëæ, 1809 îíîîñ ýõëýí Áîãäõàí óóëûí àìóóäûã  òóñãàéëàí õàìãààëàõ öàãäààòàé áîëãîæ,  äýâñãýð íóòàãò íü îðîõ çºâøººðëèéã Áîãä õààí ººðºº ãàðäàí îëãîäîã äýã æóðàì òîãòîîæ áàéñàí áàéíà. Óëìààð 1818 îíä Îòãîíòýíãýð Áîãä Î÷èðâààíü, Áóëãàí óóëûã àëáàí ¸ñîîð äàðõëàãäñàí ãàçàð áîëãîí çàðëàæ áàéæýý. 1911 îíä Áîãä õààíò Ìîíãîë Óëñûã òóíõàãëàñíû äàðàà Áîãä óóëûã  “Áîãäõàí Õàéðõàí óóë” ãýæ íýðëýí, óóëûã õàìãààëàõ  çàõèðãààã  áàéãóóëæ  áàéñàí  áàéíà.

        

     ¯¿íýýñ õîéø 1950-èàä îíû ¿åýñ ãàçàð íóòãèéã òóñãàé õàìãààëàëòàä àâàõ àæëûã äýñ äàðààòàé õèéæ èðæýý. Òóõàéëáàë 1957 îíä  Áàòõààí, Íàãàëõàí, 1965 îíä Óðàíòîãîî, Òóëãà-Æàëàâ÷, Áóëãàí óóë, ¨ëûí àì, Ëõà÷èíâàíäàä óóë çýðýã ãàçðóóäûã äàðõàí öààçòàé áîëãîæ, 1975 îíä  ãîâèéí áàéãàëü, õîâîð àìüòäûã õàìãààëàõ  çîðèëãîîð  Ãîâèéí èõ äàðõàí ãàçàð, 1977 îíä Õºõ ñýðõèéí íóðóóã òóñ òóñ äàðõàëæýý.

        

     Ãàçàð íóòãèéã òóñãàé õàìãààëàëòàä àâñíààð òóõàéí ãàçàð îðíû áàéãàëèéí óíàãàí òºðõ, øèì ìàíäëûí òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàõ, ýêîëîãèéí àìèí ÷óõàë ¿éë ÿâäëûã äýìæèæ  áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí èæ á¿ðäëèéã òºëººëñºí  õîâîð, õîâîðäñîí àìüòàí, óðãàìëûã áîëîí ò¿¿õ, ñî¸ëûí äóðñãàëò ç¿éëñèéã õàäãàëàí õàìãààëàõ ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé.

       

    ÓÈÕ-ààñ 1998 îíä áàòàëñàí “ Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ¿íäýñíèé õºòºëáºð” íü òºðººñ òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí  /ÒÕÃÍ/  òàëààð 20 æèëèéí õóãàöààíä áàðèìòëàõ áîäëîãûí ¿íäñýí ÷èãëýë, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëñîí áàðèìò áè÷èã áîëñîí áºãººä 1998 îíîîñ ýõëýí 3 ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëýí àæèëëàæ áàéíà. Òóñ õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººíèé äàãóó îäîîãèéí áàéäëààð óëñûí õýìæýýíä 19 àéìãèéí 150-èàä íóòãèéí ãàçàð íóòãèéã õàìàðñàí  21.5 îð÷èì ñàÿ ãà òàëáàé á¿õèé  60 ãàçðûã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâààä áàéãàà íü óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 13.8 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Òýäãýýðýýñ 12 íü  áóþó 50.0 õóâü íü äàðõàí öààçàò, 19 íü áóþó 40.7 õóâü íü áàéãàëèéí öîãöîëáîð, 9.1 õóâü íü áóþó 18 íü áàéãàëèéí íººö, 0.2 õóâü íü áóþó 7 íü äóðñãàëò ãàçðûí àíãèëàëä õàìðàãäæýý.

    Ò¿¿í÷èëýí “Ãàçàð íóòãèéã îðîí íóòãèéí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâàõ òóõàé” æóðìûã áîëîâñðóóëàí àæèëëàñíààð 2000-2006 îíóóäàä 3.5 ñàÿ ãàðóé  ãà òàëáàé á¿õèé 560 ãàðóé ãàçðûã îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòàä àâñíààð òóñãàé õàìãààëàëòàä àâñàí ãàçàð íóòãèéí õýìæýý ìàíàé óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 16 õóâü áóþó 25.0 îð÷èì ñàÿ ãà-ä õ¿ðýýä áàéíà.

    Îëîí óëñûí “ Õ¿í áà øèì ìàíäàë” õºòºëáºðººñ  áîëîâñðóóëñàí øèì ìàíäëûí íººö ãàçðûí ñ¿ëæýýã ºðãºòãºõ, õºãæ¿¿ëýõ, áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé  áàðèìò áè÷èã áîëîõ “Ñåâèëèéí ñòðàòåãè” –èéí õ¿ðýýíä Ìîíãîë çºâõºí ººðèéí îðíû òºäèéã¿é á¿ñ íóòãèéí áîëîí äýëõèéí øèì ìàíäëûí ýêîëîãèéí òýíöâýðèéã õàäãàëàí õàìãààëàõàä îíöãîé à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ãàçðóóäûã Äýëõèéí áàéãàëü, ñî¸ëûí ºâ áîëîí Øèì ìàíäëûí íººö- ãàçðûí ñ¿ëæýýíä õàìðóóëàõ ¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëàí õîëáîãäîõ ãàçðóóäàä ñàíàë áîëãîõ çýðýã àðãà õýìæýýã øàò äàðààëàëòàéãààð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýíýýð ºíººäðèéí áàéäëààð Èõ ãîâèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð 1990 îíä,  äàðõàí öààçàò Áîãäõàí óóë 1996 îíä, Óâñ íóóðûí àé ñàâûí äàðõàí öààçàò ãàçàð 1997 îíä,  Õóñòàéí íóðóóíû áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð 2004 îíä, Äîðíîä Ìîíãîëûí äàðõàí öààçàò ãàçàð 2006 îíä Îëîí óëñûí øèì ìàíäëûí íººö ãàçðûí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäàæ, äýëõèéí ñî¸ëûí áîëîí áàéãàëèéí ºâèéí æàãñààëòàä Óâñ íóóðûí àé ñàâûí äàðõàí öààçàò ãàçàð 2003 îíä, Îðõîíû õºíäèé  2005 îíä á¿ðòãýãäýýä áàéíà.

 ÓËÑÛÍ ÒÓÑÃÀÉ ÕÀÌÃÀÀËÀËÒÒÀÉ ÃÀÇÀÐ

/2006 îíû 11-ð ñàðûí 30-íä øèíý÷ëýãäñýí áàéäëààð/

¹

ÓÒÕÃ-ûí íýð

Òàëáàé /ãà/

Îí

Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâñàí øèéäâýð

       À.Äàðõàí öààçòàé ãàçàð      10,494,283ãà (48.75%)

1	Ãîâèéí èõ/À,Á/	5.311.730	1975	ÀÈÕÒ-èéí 84-ð çàðëèã, ÓÈÕ-ûí 26-ð òîãòîîë
2	Õºõ ñýðõèéí íóðóó	65.920	1977	ÀÈÕÒ-èéí 76-ð çàðëèã, ÓÈÕ-ûí 26-ð òîãòîîë
3	Áîãäõàí óóë*	41.651	1957/1978	ÀÈÕÒ-èéí 31-ð çàðëèã, ÓÈÕ-ûí 26-ð òîãòîîë
4	Õàñàãò õàéðõàí	27.448	1965	ÀÈÕÒ-èéí 17-ð çàðëèã
5	Õàí õýíòèé	1.227.074	1992	ÓÁÕ-ûí 11-ð òîãòîîë
6	ͺìðºã	311.205	1992	ÓÁÕ-ûí 11-ð òîãòîîë
7	Äîðíîä Ìîíãîë	570.374	1992	ÓÁÕ-ûí 11-ð òîãòîîë
8	Ìîíãîë äàãóóð	103.016	1992	ÓÁÕ-ûí 11-ð òîãòîîë
9	Îòãîíòýíãýð óóë*	95.510	1992	ÓÁÕ-ûí 11-ð òîãòîîë
10	Óâñ íóóðûí àé ñàâ	712.545	1993.1995	ÓÈÕ-ûí 83, 26-ð òîãòîîëóóä
11	Ãîâèéí áàãà/À,Á/	1.839.176	1996	ÓÈÕ-ûí 43-ð òîãòîîëîîð
12	Õîðüäîë Ñàðüäàã	188.634	1997	ÓÈÕ-ûí 47-ð òîãòîîëîîð

       Á. Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð 8,931,222ãà (41.49%)

1	Õºâñãºë	838.070	1992	ÓÁÕ-ûí 11-ð òîãòîîë
2	Õîðãî-Òýðõèéí öàãààí íóóð*	77.267	1965/1995	ÀÈÕÒ-èéí 17-ð çàðëèãààð ÄÖÃ áîëãîæ ÓÈÕ-ûí 26-ð òîãòîîë
3	Ãîâü ãóðâàí ñàéõàí	2.694.307	1993/2000	ÓÈÕ-ûí 83-ð òîãòîîëîîðÁÖÃ,2000 îíä ºðãºòãºâ
4	Ãîðõè-Òýðýëæ*	293.168	1993	ÓÈÕ-ûí 83-ð òîãòîîë
5	Àëòàé òàâàí áîãä	636.161	1996	ÓÈÕ-ûí 43-ð òîãòîîë
6	Õàíãàéí íóðóó	888.455	1996	ÓÈÕ-ûí 43-ð òîãòîîë
7	Õàð óñ íóóð	850.272	1997	ÓÈÕ-ûí 47-ð òîãòîîë
8	Íî¸í õàíãàé	59.088	1998	ÓÈÕ-ûí 28-ð òîãòîîë
9	Õóñòàéí íóðóó*	50.620	1993/1998	ÓÈÕ-ûí 83-ð òîãòîîëîîð ÁÍÃ, ÓÈÕ-ûí 115-ð òîãòîîë
10	Öàìáàãàðàâ	111.462	2000	ÓÈÕ-ûí 19-ð òîãòîîë
11	Ñèéëõýìèéí íóðóó	142.778	2000	ÓÈÕ-ûí 19-ð òîãòîîë
12	Õàí õºõèé-Õÿðãàñ íóóð	555.924	2000	ÓÈÕ-ûí 19-ð òîãòîîë
13	Òàðâàãàòàéí íóðóó	545.609	2000	ÓÈÕ-ûí 19-ð òîãòîîë
14	Îíîí-Áàëæ	402.100	2000	ÓÈÕ-ûí 19-ð òîãòîîë
15	Òóæèéí íàðñ*	80.691	2002	ÓÈÕ-ûí 39-ð òîãòîîë
16	Óëààí òàéãà	108.000	2003	ÓÈÕ-ûí 30-ð òîãòîîë
17	Ìÿíãàí óãàëçàò	60.000	2002	ÓÈÕ-ûí 39-ð òîãòîîë
18	Õºãíº òàðíà	84.390	2003	ÓÈÕ-ûí 30-ð òîãòîîë
19	Äàðüãàíãà	62.860	1993/2004	ÓÈÕ-ûí 83-ð òîãòîîëîîð Ãàíãà íóóðûí ÄÃ, ÓÈÕ-ûí 22-ð òîãòîîë
20	̺íõõàéðõàí óóë	300.000	2006	ÓÈÕ-ûí 26-ð òîãòîîë
21	Îðõîíû õºíäèé*	90.000	2006	ÓÈÕ-ûí 26-ð òîãòîîë

      Â.Áàéãàëèéí íººö ãàçàð 2,002,228 ãà (9,3%)

1	Íàãàëõààí óóë	3.076	1957/1995	ÀÈÕÒ-èéí 31-ð çàðëèãààð ÄÖÃ, ÓÈÕ-ûí 26-ð òîãòîîë
2	Áàòõààí óóë	21.850	1957/1995	ÀÈÕÒ-èéí 31-ð çàðëèãààð ÄÖÃ, ÓÈÕ-ûí 26-ð òîãòîîë
3	Ëõà÷èâàíäàä óóë	58.800	1964/1995	ÀÈÕÒ-èéí 17-ð çàðëèãààð ÄÖÃ, ÓÈÕ-ûí 26-ð òîãòîîë
4	Áóëãàí ãîë	7.657	1965/1995	ÀÈÕÒ-èéí 17-ð çàðëèãààð ÄÖÃ, ÓÈÕ-ûí 25-ð òîãòîîë
5	Óãòàì	46.160	1993	ÓÈÕ-ûí 83-ð òîãòîîë
6	Øàðãà ìàíõàí	390.071	1993	ÓÈÕ-ûí 83-ð òîãòîîë
7	Çàãèéí óñ	273.606	1996	ÓÈÕ-ûí 43-ð òîãòîîë
8	Àëàã õàéðõàí	36.400	1996	ÓÈÕ-ûí 43-ð òîãòîîë
9	Áóðõàí áóóäàé	52.110	1996	ÓÈÕ-ûí 43-ð òîãòîîë
10	Ýðãýëèéí çîî	60.910	1996	ÓÈÕ-ûí 43-ð òîãòîîë
11	Èõ íàðò	43.740	1996	ÓÈÕ-ûí 43-ð òîãòîîë
12	Òîñîí õóëñòàé	469.928	1998	ÓÈÕ-ûí 28-ð òîãòîîë
13	Õàð ÿìààò	50.594	1998	ÓÈÕ-ûí 28-ð òîãòîîë
14	ßõü íóóð	251.388	1998	ÓÈÕ-ûí 28-ð òîãòîîë
15	Äýâýëèéí àðàë	10.338	2000	ÓÈÕ-ûí 28-ð òîãòîîë
16	Õàíæàðãàëàíò	60.000	2003	ÓÈÕ-ûí 30-ð òîãòîîë
17	Íàìíàí óóë	29.600	2003	ÓÈÕ-ûí 30-ð òîãòîîë
18	Èõ ãàçðûí ÷óëóó	35.000	2003	ÓÈÕ-ûí 30-ð òîãòîîë
19	Òýñèéí ãîë îð÷ìûí ãàçàð íóòàã	101.000	2006	ÓÈÕ-ûí 26-ð òîãòîîë

      Ã.Äóðñãàëò ãàçàð          97,645 ãà (0.45%)

1	Áóëãàí óóë*	1.840	1965/1995	ÀÈÕÒ-èéí 17-ð çàðëèãààð ÄÖÃ, ÓÈÕ-ûí 26-ð òîãòîîë
2	Óðàí òîãîî-Òóëãà óóë	5.800	1965/1995	ÀÈÕÒ-èéí 17-ð çàðëèãààð ÄÖÃ, ÓÈÕ-ûí 26-ð òîãòîîë
3	Ýýæ õàéðõàí	22.475	1992/1995	ÓÁÕ-ûí 11-ð òîãòîîëîîð ÓÈÕ-ûí 26-ð òîãòîîë
4	Õ¿éñèéí íàéìàí íóóð	11.500	1992/1995	ÓÁÕ-ûí 11-ð òîãòîîëîîð ÓÈÕ-ûí 26-ð òîãòîîë
5	Ñ¿éõýíò óóë	4.830	1996	ÓÈÕ-ûí 43-ð òîãòîîë
6	Øèëèéí áîãä	17.200	2004	ÓÈÕ-ûí 22-ð òîãòîîë
7	Õºðãèéí õºíäèé	6.000	2004	ÓÈÕ-ûí 22-ð òîãòîîë
8	Äàÿíäýýðõèéí àãóé	28.000	2006	ÓÈÕ-ûí 26-ð òîãòîîë
ÓÒÕÃÍ-èéí íèéò ä¿í       21,525,378 ãà (100%)

-          Ìîíãîë óëñûí íèéò ãàçàð íóòàãò õàðüöóóëñàí õóâü /13.76 %/

-          Ìîíãîë óëñûí íèéò  íóòàã äýâñãýð 156.411.600 ãà

Àøèãëàñàí íîì õýâëýë:

1. Áàéãàëü îð÷èí àìüäðàë / øèíæëýõ óõààí òàíèí ìýäýõ¿éí ñýòã¿¿ë/ ¹ 3

2.     Ýêîëîãèéí ñóäàëãààíû òºâ ÒÁÁ-èéí ñóäàëãààíû ìàòåðèàë